Feil (fel) – Azərbaycan dilində və bütün türk dillərində, eyni zamanda ümumdünya dillərinin çoxunda əsas nitq hissələrindən biridir. Feil hərəkət, hal, vəziyyət və ya proses bildirən, adətən, “nə edir?”, “nə etdi?”, “nə edəcək?” suallarına cavab verən, təsriflənə bilən və ya bilməyən sözlərə deyilir. Feil dilin qrammatik sistemində çox əhəmiyyətli yer tutur, çünki cümlədə ən əsas üzv – xəbəri ifadə edir və bütün qrammatik kateqoriyalara (zaman, şəxs, təsirlik və s.) malik olur. Feil həm yazılı, həm şifahi nitqdə insan fikrinin dinamikasını, hadisələrin axıcılığını, həyat və proseslərin dəyişkənliyini göstərir. Məhz feil vasitəsilə hərəkətin kim tərəfindən, nə zaman, hansı şəraitdə baş verdiyi barədə məlumat veririk.
Feilin Dilçilikdə Yeri və Rolu
Feil həm leksik, həm də qrammatik baxımdan ən zəngin və çevik nitq hissəsidir. O, dilin əsas funksiyalarından – hərəkət və proses bildirən sözlər yaratmaq, fikrin ifadəsində dinamiklik vermək, cümlənin strukturunu qurmaq, hadisə və münasibətləri ardıcıllıqla təqdim etmək – üçün istifadə olunur.
Məhz feil vasitəsilə cümlədə əsas fikir, zaman ardıcıllığı, hadisələr arasındakı məntiqi və səbəb-nəticə əlaqələri yaranır. Feilin təsrif və təriqetmə imkanları ona dilin digər nitq hissələrindən fərqli olaraq ən geniş çevikliyi verir.
Feilin Quruluşu və Əsas Xüsusiyyətləri
Azərbaycan dilində feil adətən iki əsas hissədən ibarətdir: feil kökü və şəkilçi. Feil kökü hərəkət və ya halın əsas mənasını bildirir, şəkilçilər isə əlavə qrammatik və leksik mənalar yaradır.
Əsas xüsusiyyətlər:
- Feil zaman bildirir (keçmiş, indiki, gələcək)
- Şəxs göstəricisi olur (mən, sən, o, biz, siz, onlar)
- Təsriflənir (dəyişkənlik – zaman, şəxs, təklik/çoxluq)
- Cümlədə əsasən xəbər olur
- Əməli, vəziyyəti, halı, prosesi bildirir
- Müxtəlif tərəflik, qayıdış, inkar, arzu və məqsəd mənaları alır
Feilin Əsas Qrammatik Kateqoriyaları
Feil Azərbaycan dilində aşağıdakı qrammatik kateqoriyalara malikdir:
Zaman
- Keçmiş zaman (nə etdi?)
- İndiki zaman (nə edir?)
- Gələcək zaman (nə edəcək?)
Şəxs
- I şəxs (mən, biz)
- II şəxs (sən, siz)
- III şəxs (o, onlar)
Təklik və Çoxluq
- Mən gedirəm (təklik), Biz gedirik (çoxluq)
Təsirlik və Qayıdış
- “yudu” (təsirli: kimisə, nəyisə yudu), “yuyundu” (qayıdış: özü yuyundu)
Təsrif
- Feil müstəqil olaraq zaman və şəxsə görə dəyişir: “yazıram”, “yazırsan”, “yazırıq”, “yazacaqlar”
Olumlu və Olumsuz (İnkar)
- Oxuyur / Oxumur, Deyir / Demir
Feilin Qrammatik Forması və Qurluş Nümunələri
Feil kökü qrammatik şəkilçilər vasitəsilə dəyişir. Şəkilçilər bir neçə növə bölünür:
- Zaman şəkilçiləri: -dı/-di/-du/-dü, -ır/-ir/-ur/-ür, -acaq/-əcək və s.
- Şəxs şəkilçiləri: -am, -san, -ıq, -siniz, -lar və s.
- Qayıdış şəkilçisi: -n, -ın
- İnkar şəkilçisi: -ma/-mə
Məsələn:
- Yaz + ır + am = Yazıram
- Yaz + dı + lar = Yazdılar
- Gəl + mək = Gəlmək
Feilin Növləri
Azərbaycan dilində feillər bir neçə meyara görə növlərə ayrılır:
Leksik mənasına görə:
- Əməli feil — Hərəkət bildirir: “getmək”, “oxumaq”, “bağlamaq”
- Vəziyyət feili — Hal bildirir: “durmaq”, “oturmaq”, “yatmaq”
- Proses feili — Proses və inkişaf bildirir: “yaşlanmaq”, “böyümək”, “artmaq”
Quruluşuna görə:
- Sadə feil: Bir kökdən ibarət – “yazmaq”, “gülmək”
- Düzəltmə feil: Başqa sözlərdən şəkilçi vasitəsilə düzəlir – “ağartmaq”, “qaralma”
- Birləşmiş feil: İki və daha çox söz birləşir – “içəri girmək”, “düz getmək”, “gözə çarpmaq”
Təsirinə görə:
- Təsirli feil: Fəal hərəkət bildirir, obyekt tələb edir – “bağladı” (nəyi?)
- Təsirsiz feil: Obyekt tələb etmir – “yatdı”, “getdi”
Təsrif və Qeyri-Təsrifli Feillər
- Təsriflənən feil: Şəxs, zaman bildirir (“yazıram”)
- Təsriflənməyən feil: Məsdər, feilimsilər və s.
Feilin Cümlədə Rolu
Feil Azərbaycan dilində ən əsas cümlə üzvlərindən olan xəbər vəzifəsini daşıyır. O, hadisənin vaxtını, icraçısını və məkanını bildirir. Hər bir sadə cümlədə əsas fikir feilin köməyi ilə çatdırılır:
- Uşaq oynayır. (Kim? nə edir?)
- Biz gələcəyik. (Kim? nə edəcək?)
- Sən oxumusan. (Kim? nə edib?)
Bundan əlavə, feil başqa cümlə üzvlərində də işlənə bilər — məsələn, təyin, tamamlıq, zərf və s.
Feilin Şəkilçilərlə Düzəlməsi
Feil müxtəlif şəkilçilərlə (zaman, şəxs, qayıdış, inkar, təkrar və s.) düzəlir. Bu şəkilçilər feilin qrammatik və leksik mənasını dəyişir.
Məsələn:
- Gəl + di = gəldi (keçmiş zaman)
- Gəl + mək = gəlmək (məsdər)
- Gəl + məy + im = gəlməyim (mənim gəlməyim – feil isim)
- Yaz + ma = yazma (inkar)
Feilin Qeyri-Təsrifli Forması: Feilimsilər
Feilimsilər feil kökündən xüsusi şəkilçilərlə düzələn, ancaq cümlədə başqa nitq hissələrinin funksiyasını yerinə yetirən sözlərdir. Feilimsilər üç əsas qrupa bölünür:
- Feili isim (məsdər): oxumaq, yazmaq
- Feili sifət: yazılan, danışan, gələcək
- Feili bağlama: gülərək, yazıb, gəldikcə
Feilimsilər cümlədə adətən, təyin, zərf, tamamlıq kimi çıxış edir.
Feil və Zaman Kateqoriyası
Zaman feilin ən mühüm qrammatik kateqoriyasıdır və hadisələrin ardıcıllığını, başvermə vaxtını bildirir.
Əsas zamanlar:
- Keçmiş zaman: -dı, -di, -du, -dü, -mış, -miş və s. (“Gəldi”, “oxudu”, “almışam”)
- İndiki zaman: -ır, -ir, -ur, -ür (“Gedir”, “danışır”, “oynayır”)
- Gələcək zaman: -acaq, -əcək, -ar, -ər (“Gələcək”, “oxuyacaq”, “baxar”)
Həmçinin Azərbaycan dilində xəbər (indikativ), arzu, əmr, şərt, xəbərdarlıq (modal) və başqa hallar üçün ayrıca qrammatik formalar var.
Feilin Şəxs və Kəmiyyət Kateqoriyası
Feil cümlədə hərəkəti və ya halı kimin, nə zaman, hansı şəxs tərəfindən icra olunduğunu bildirir.
| Şəxs | Təkdə | Çoxluqda |
|---|---|---|
| I şəxs | Mən gedirəm | Biz gedirik |
| II şəxs | Sən gedirsən | Siz gedirsiniz |
| III şəxs | O gedir | Onlar gedirlər |
Feilin şəxs şəkilçiləri şəxs əvəzliklərinə görə dəyişir və felə birləşərək cümlədə mövqeyini göstərir.
Feilin Təsirlik və Qayıdış Forması
Feil təsirli və təsirsiz ola bilər. Təsirli feil başqa bir obyektə təsir göstərir (“yudu” – nəyi?), təsirsiz feil isə heç bir obyektə təsir göstərmədən icra olunur (“getdi”).
Qayıdış şəkilçisi (–n, –ın) feil kökünə əlavə olunaraq hərəkətin icraçının özünə yönəlməsini bildirir:
- Yuyundu (özünü yudu), geyindi (özünü geyindirdi).
Feil və Onun Məna Çalarları
Feil cümlədə bir çox əlavə məna daşıya bilər: səbəb, məqsəd, şərt, ardıcıllıq, xəbərdarlıq, təkrar və s. Bu, əsasən şəkilçilər və sintaktik quruluşla təmin olunur:
- Gəlsən, görüşərik (şərt)
- Gəl, danışaq (əmr)
- Oxuduqca başa düşdüm (ardıcıllıq)
- Görəsən gələcəkmi? (şübhə)
Feilin İstifadə Sahələri və Üslubi Funksiyası
Feil bütün yazılı və şifahi üslublarda, bədii və elmi mətnlərdə, publisistikada, gündəlik danışıqda işlədilir. Feilin canlı və ifadəli istifadəsi cümlənin məzmununu, obrazını və emosional çalarını müəyyən edir.
Feil və Onun Qrammatik Qabiliyyəti
Feil Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində ən çevik, ən məhsuldar nitq hissəsidir. O, dildə yeni sözlər, ifadələr, sintaktik konstruksiyalar yaratmaq imkanına malikdir. Feil vasitəsilə müxtəlif məna çalarları və struktur dəyişiklikləri yaradılır.
Feilin İstifadəsində Yol Verilən Səhvlər
- Zaman və şəxs şəkilçilərinin səhv tətbiqi
- Qayıdış və təsirlik şəkilçilərinin qarışdırılması
- Feilimsilərin (feili bağlama, feili sifət, feili isim) yanlış istifadəsi
- Mürəkkəb fel birləşmələrində sintaktik uyğunsuzluq
- İnkar şəkilçisinin səhv yerdə işlədilməsi
Feil və Onun Mətn Yaradılmasında Rolu
Feil cümlə və mətnin axıcılığını, məntiqi və kompozisiyasını təmin edən əsas vasitədir. Fikrin inkişafı, hadisələrin ardıcıllığı, məna və obrazlılıq feillə təmin olunur. Ədəbiyyatda feilin obrazlı və yaradıcı istifadəsi dilin gözəlliyini və zənginliyini artırır.
Feilin Müasir Azərbaycan Dilində Funksional Yeri
Müasir dövrdə feil həm yazı, həm danışıq, həm də texniki və rəqəmsal mətnlərdə aktiv istifadə olunur. O, yeni terminlər, ifadələr, texniki dil quruluşlarında da özünü göstərir.
Feilin Əsas Qrammatik Kateqoriyaları
| Qrammatik kateqoriya | Açıq izahı | Nümunə |
|---|---|---|
| Zaman | Keçmiş, indiki, gələcək | Gələcək, oxudu, yazır |
| Şəxs | Kim tərəfindən icra olunur | Mən gəlirəm, o yazır |
| Təsirlik | Obyektə təsir var/yox | Yazdı (nəyi?), oturdu |
| Qayıdış | Özünə yönəlmə | Geyindi, yuyundu |
| Olumlu/Olumsuz | İnkar və ya təsdiq | Oxuyur/oxumur |
| Təklik/Çoxluq | Tək/çox şəxsin iştirakı | Mən oynayıram/biz oynayırıq |
| Təsrif | Zaman, şəxs, inkar, qayıdış və s. | Gəldim, gəlmədim, gələcəkdim |
Feil — Azərbaycan dilində və bütün türk dillərində fikrin ifadəsi, cümlənin əsas dayağı və mətnin hərəkətverici qüvvəsidir. Hərəkət, hal, vəziyyət və proses bildirən bu qrammatik vahid cümlənin baş üzvü kimi çıxış edir, zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış, inkar, təklik və çoxluq kimi çoxsaylı qrammatik kateqoriyaları əhatə edir. Feilin təsrif və qeyri-təsrifli formaları, failimsiləri (feili isim, feili sifət, feili bağlama) vasitəsilə dilimizin qrammatik sistemini zənginləşdirir, danışıq və yazıda fikri axıcı və məntiqi şəkildə çatdırmağa imkan yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
Feil – hərəkət, hal, vəziyyət və ya proses bildirən, cümlədə əsasən xəbər rolunu oynayan, şəxs və zaman şəkilçiləri qəbul edə bilən əsas nitq hissəsidir. Feillər ‘nə edir?’, ‘nə etdi?’, ‘nə edəcək?’ suallarına cavab verir.
Feil zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış, inkar, təklik-çoxluq kimi qrammatik kateqoriyalara malikdir, təsriflənir, müxtəlif şəkilçilərlə düzəlir və ən əsas cümlə üzvlərindən olan xəbəri ifadə edir.
Feillər leksik mənasına (əməli, vəziyyət, proses), quruluşuna (sadə, düzəltmə, birləşmiş), təsirinə (təsirli, təsirsiz), təsrifinə (təsriflənən, təsriflənməyən) və qrammatik formasına görə növlərə bölünür.
Şəxs şəkilçiləri hərəkətin kim tərəfindən icra olunduğunu, zaman şəkilçiləri isə hərəkətin hansı vaxtda baş verdiyini göstərir. Məsələn: ‘gedirəm’ (mən, indiki zaman), ‘oxudu’ (o, keçmiş zaman), ‘gələcəksən’ (sən, gələcək zaman).
Feil əsasən cümlənin xəbəri olur, hadisənin baş verdiyini, hərəkət və ya halı, onun icraçısını və vaxtını göstərir. Cümlədə mərkəzi mövqedə dayanır.
Feilimsilər fel kökünə xüsusi şəkilçilər artırmaqla düzələn, cümlədə başqa nitq hissələrinin funksiyasını yerinə yetirən sözlərdir. Onlar üç qrupa bölünür: feili isim (məsdər), feili sifət və feili bağlama.
Təsirli feil hərəkətin bir obyektə yönəldiyini (nəyi?), təsirsiz feil isə obyekt tələb etmədən icra olunduğunu göstərir. Məsələn: ‘yazdı’ (nəyi?), ‘oturdu’ (obyekt yoxdur).
Feil müxtəlif şəkilçilərlə: zaman (-dı, -ır, -acaq), şəxs (-am, -san, -ıq və s.), qayıdış (-n, -ın), inkar (-ma, -mə) və digər şəkilçilərlə düzəlir. Şəkilçi seçimi feilin qrammatik mənasını müəyyən edir.
Feil dilin bütün üslublarında – bədii, elmi, publisistik, rəsmi və gündəlik danışıqda istifadə olunur. O, mətnin məzmununu, hadisə və fikrin axıcılığını təmin edir.
Feilin düzgün istifadəsi üçün zaman, şəxs, təsirlik və digər qrammatik kateqoriyalara diqqət yetirilməli, şəkilçilər və sintaktik quruluş qaydalarına əməl olunmalıdır. Feilin düzgün istifadəsi fikrin aydın və məntiqi ifadəsini təmin edir.
