Feilin təsriflənməyən formaları — felin şəxsə, zamana və cəmlik-təklik kateqoriyalarına görə dəyişməyən, yəni təsriflənməyən, lakin felin leksik mənasını qoruyub saxlayan və cümlədə ad, sifət, zərf və ya başqa nitq hissələrinin funksiyasını yerinə yetirən qrammatik formalarıdır. Başqa sözlə, təsriflənməyən formalar fel kökünə xüsusi şəkilçilər artırılmaqla düzəlir, cümlədə adətən xəbər yox, digər üzvlərin vəzifəsində çıxış edir. Azərbaycan dilində təsriflənməyən formalar əsasən feilimsilər adlanır və üç böyük qrupa bölünür: feili isim (məsdər), feili sifət və feili bağlama.
Feilin təsriflənən və təsriflənməyən formalarının fərqi
Təsriflənən formalar felin zaman, şəxs və digər qrammatik kateqoriyalara görə dəyişən, cümlədə əsasən xəbər funksiyasını yerinə yetirən formalarıdır (“oxuyuram”, “gəldilər”, “danışacaq” və s.).
Təsriflənməyən formalar isə:
- Zaman, şəxs, cəmlik-təklik bildirən şəkilçilər qəbul etmir
- Hadisə və hərəkəti ad, sifət, zərf kimi ifadə edir
- Cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyaları yerinə yetirə bilir
- Fel kökündəki hərəkət mənasını qoruyur, lakin qrammatik dəyişikliklərə uğrayır
Feilin təsriflənməyən formalarının yaranma yolları
Feilin təsriflənməyən formaları fel kökünə xüsusi şəkilçilər artırılmaqla yaranır. Bu şəkilçilər əsasən aşağıdakılardır:
- Feili isim (məsdər): –maq, –mək
- Feili sifət: –an, –ən, –acaq, –əcək, –mış, –miş, –anlıq, –ənlik və s.
- Feili bağlama: –araq, –ərək, –ıb, –ib, –ub, –üb, –dıqca, –dikcə və s.
Bu şəkilçilər fel kökünün qrammatik və leksik mənasını dəyişir, nitq hissələrinin funksiyasını genişləndirir.
Feilin təsriflənməyən formalarının növləri
Azərbaycan dilində təsriflənməyən formalar üç əsas qrupda toplanır:
- Feili isim (məsdər)
- Feili sifət
- Feili bağlama
Aşağıda hər bir növ geniş və aydın izah olunur.
Feili isim (məsdər)
Feili isim (məsdər) — fel kökünə “–maq”, “–mək” şəkilçisi artırılmaqla düzəlir və hərəkət, proses mənası ilə yanaşı, cümlədə isim (ad) kimi işlənir. Məsdər felin təsriflənməyən forması olaraq cümlədə əsasən mövzu, tamamlıq, zərflik, bəzən xəbər kimi çıxış edir.
Nümunələr:
- Oxumaq insan üçün vacibdir. (mövzu)
- Mən yazmaq istəyirəm. (tamamlıq)
- Danışmaq bacarığı mühümdür. (mövzu)
- Sən gəzməyi sevirsən. (tamamlıq)
- Mənim əsas məqsədim öyrənməkdir. (xəbər)
Feili isimlər əşya, hadisə, proses mənasını bildirir, həmçinin miqdar, yer, zaman bildirən sözlərlə işlənə bilər.
Feili sifət
Feili sifət — fel kökünə xüsusi şəkilçilər artırılmaqla düzəlir və cümlədə sifət, yəni əşyanın və ya şəxsin əlamətini, xüsusiyyətini, vəziyyətini, miqdarını bildirir. Feili sifətlər həm mübtəda, həm xəbər, həm də təyin və tamamlıq kimi işlənə bilər.
Əsas feili sifət şəkilçiləri:
- –an, –ən (hazırki zaman): gülən, oxuyan, gələn
- –acaq, –əcək (gələcək zaman): oxuyacaq, gələcək
- –mış, –miş, –muş, –müş (keçmiş zaman): gəlmiş, yazmış
- –ası, –əsi (arzu, istək): gedəsi, oxuyası
Nümunələr:
- Oxuyan uşaq yoruldu. (tə’yin)
- Gələcək qonaqları gözləyirik. (tə’yin)
- Yazılmış məktub masanın üstündədir. (tə’yin)
- Mən gələn il universitetə daxil olacağam. (zaman zərfliyi)
Feili sifətlər həm zamana, həm də vəziyyətə aid müxtəlif məna çalarları verə bilir.
Feili bağlama
Feili bağlama — fel kökünə xüsusi şəkilçilər (“–araq”, “–ərək”, “–ıb”, “–ib”, “–ub”, “–üb”, “–dıqca”, “–dikcə”, “–ınca”, “–incə” və s.) artırılmaqla düzəlir və cümlədə zərf vəzifəsində işlənir. Feili bağlama əsas felə münasibət bildirir, hərəkətin necə, nə vaxt, hansı şərtlə baş verdiyini göstərir.
Əsas feili bağlama şəkilçiləri və nümunələr:
- –araq, –ərək: gülərək, qaçaraq, oxuyaraq
- –ıb, –ib, –ub, –üb: yazıb, gedib, danışıb
- –dıqca, –dikcə: oxuduqca, gəldikcə
- –ınca, –incə: danışınca, oxuyunca
Nümunələr:
- O, gülərək danışdı. (hərəkətin tərzi)
- Mən oxuyub yatdım. (ardıcıllıq)
- Gəldikcə sevinirəm. (şərt, zaman)
- Uşaqlar oynaya-oynaya gedirdilər. (tərz)
Feili bağlamalar cümlədə zərf, bəzən tamamlıq və ya xəbər vəzifəsində də ola bilər.
Feilin təsriflənməyən formalarının qrammatik xüsusiyyətləri
- Təsriflənməyən formalar şəxs və zaman şəkilçiləri qəbul etmir
- Hadisəni, hərəkəti, prosesi ya isim (ad), ya sifət (əlamət), ya da zərf (hərəkətin tərzi, zamanı) kimi ifadə edir
- Cümlədə bir çox sintaktik funksiyanı yerinə yetirir: mövzu, təyin, tamamlıq, zərflik, bəzən xəbər
- Felin leksik mənasını qoruyub saxlayır
- Cümləyə məna rəngarəngliyi və qrammatik zənginlik verir
Feilin təsriflənməyən formalarının cümlədə rolu
Feili isim (məsdər):
- Əsasən mövzu və tamamlıq olur:
- Yazmaq faydalıdır. (mövzu)
- Mən oxumağı sevirəm. (tamamlıq)
Feili sifət:
- Əsasən təyin olur, bəzən xəbər və tamamlıq funksiyasında çıxış edir:
- Oxuyan uşaq. (tə’yin)
- Məktubu gələn var. (xəbər)
Feili bağlama:
- Zərf olur, bəzən əlavə olaraq şərt, səbəb, tərz bildirir:
- Gülərək danışdı. (zərflik)
- Oxuyub yatdı. (ardıcıllıq)
- Gəldikcə sevinirdi. (şərt)
Feilin təsriflənməyən formalarının sintaktik və leksik funksiyaları
- Nitqdə və yazıda fikrin məntiqi ardıcıllığını təmin edir
- Fikri daha dəqiq, aydın və çevik ifadə etmək imkanı yaradır
- Mətnə bədii, üslubi və emosional çalarlar əlavə edir
- Sintaktik bağlılıq və cümlə quruculuğunda çeviklik verir
Feilin təsriflənməyən formalarının yaranma səbəbi və tarixi
Dilçilikdə təsriflənməyən formaların yaranması felin qrammatik imkanlarının genişlənməsi, fikrin ifadəsində müxtəliflik və çeviklik ehtiyacının artması ilə bağlıdır. Qədim türk dillərindən başlayaraq, həm türk dillərində, həm də ümumdünya dillərində feilimsilərin (gerund, participle, infinitive və s.) formalaşması məhz bu zərurətdən irəli gəlir.
Feilin təsriflənməyən formalarının elmi, bədii və gündəlik üslubda istifadəsi
- Elmi üslubda: Məqsəd, məqsəd və səbəb, ardıcıllıq, şərt bildirən feilimsilərə üstünlük verilir (“araşdırmaq”, “nəticə çıxararaq”).
- Bədii üslubda: Feili sifət və feili bağlamaların çox işlənməsi mətnə təsvir, dinamiklik, obrazlılıq əlavə edir (“gülərək danışan qız”).
- Gündəlik danışıqda: Feili isim və bağlamalar fikir ardıcıllığını və üslubun sadəliyini təmin edir (“işə getmək”, “qaçaraq gəldi”).
Feilin təsriflənməyən formalarının digər dillərlə müqayisəsi
İngilis dilində:
- Məsdər (infinitive): to go, to read
- Feili sifət (participle): going, written
- Feili bağlama (gerund, adverbial participle): reading, having done
Rus dilində:
- Местный (инфинитив): читать, писать
- Деепричастие: читая, написав
- Причастие: читающий, написанный
Türkiyə türkcəsində:
- Məsdər: yapmak, gitmek
- Sıfat-fiil: okuyan, gelen
- Zarf-fiil: koşarak, okuyunca
Azərbaycan dili isə bu quruluşları öz qrammatik normalarına uyğun inkişaf etdirib.
Feilin təsriflənməyən formalarının cədvəli
| Növü | Şəkilçi və quruluş | Sintaktik funksiyası | Nümunə |
|---|---|---|---|
| Feili isim | –maq, –mək | Mövzu, tamamlıq, xəbər | Yazmaq, oxumaq, getmək |
| Feili sifət | –an, –ən, –mış, –miş, –acaq, –əcək və s. | Təyin, xəbər, tamamlıq | Oxuyan, gəlmiş, yazacaq |
| Feili bağlama | –araq, –ərək, –ıb, –ib, –dıqca, –ınca və s. | Zərf, zərflik, şərt | Gülərək, yazıb, gəldikcə, oxuyunca |
Feilin təsriflənməyən formalarının öyrənilməsində çətinliklər və tez-tez buraxılan səhvlər
- Məsdər, feili sifət və feili bağlamaların bir-birinə qarışdırılması
- Feilin təsriflənməyən formalarının sintaktik funksiyasının düzgün müəyyən edilməməsi
- Feili sifət və feili bağlama şəkilçilərinin səhv tətbiqi
- Təsriflənən və təsriflənməyən formaların qarışdırılması (məs., “oxuyurmaq” və ya “gülərəkdir” kimi səhv formalar)
Feilin təsriflənməyən formaları mətnin sintaktik və semantik strukturunda çeviklik yaradır. Onlar cümlənin müxtəlif üzvlərində çıxış edir, fikrin aydın və məntiqi ifadəsini təmin edir, nitqə obrazlılıq, məna dərinliyi və bədii təsir gücü verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Feilin təsriflənməyən formaları — felin şəxs, zaman və cəmlik-təklik kateqoriyalarına görə dəyişməyən, lakin felin leksik mənasını saxlayan və ad, sifət, zərf kimi cümlədə işlənə bilən formalarıdır. Əsasən feili isim (məsdər), feili sifət və feili bağlama növlərində olur.
Feili isim (məsdər) fel kökünə –maq, –mək şəkilçisi artırılmaqla yaranır və cümlədə ad kimi işlənir. Məsələn: ‘yazmaq’, ‘oxumaq’, ‘getmək’.
Feili sifət fel kökünə –an, –ən, –acaq, –əcək, –mış, –miş və s. şəkilçiləri artırılmaqla yaranır və sifət kimi işlədilir. Məsələn: ‘oxuyan’, ‘gəlmiş’, ‘gələcək’.
Feili bağlama fel kökünə –araq, –ərək, –ıb, –ib, –ub, –üb, –dıqca, –dikcə və s. şəkilçiləri artırılmaqla düzəlir və zərf kimi cümlədə işlənir. Məsələn: ‘gülərək’, ‘yazıb’, ‘oxuyaraq’.
Feili isim mövzu, tamamlıq, xəbər kimi; feili sifət əsasən təyin, bəzən xəbər və tamamlıq kimi; feili bağlama isə əsasən zərflik, bəzən isə əlavə funksiyalarda çıxış edir.
Təsriflənən formalar felin zaman, şəxs və cəmlik-təklik şəkilçiləri qəbul edir və adətən cümlədə xəbər olur. Təsriflənməyən formalar isə bu şəkilçiləri qəbul etmir, felin leksik mənasını qoruyur və digər cümlə üzvlərində işlənir.
Feilin təsriflənməyən formaları üç əsas yerə bölünür: feili isim (məsdər), feili sifət və feili bağlama.
Feili isim üçün –maq, –mək; feili sifət üçün –an, –ən, –acaq, –miş, –ası və s.; feili bağlama üçün –araq, –ərək, –ıb, –dıqca, –ınca və s. şəkilçiləridir.
Bəli, bir cümlədə müxtəlif təsriflənməyən formalar birgə işlənə və fikrin daha dəqiq, ardıcıl ifadəsini təmin edə bilər. Məsələn: ‘Yazıb oxumaq’, ‘oxuyaraq öyrənmək’.
Əsasən şəkilçilərinə, cümlədəki funksiyasına və fel kökü ilə olan qrammatik əlaqəsinə görə ayırmaq olar. Müxtəlif nümunələrə baxmaq və tətbiq etmək bu formaların öyrənilməsini asanlaşdırır.
