Fəs: Anlayışı, İstifadəsi

Fes qədim dövrlərdən bu günə qədər Şərq mədəniyyətinin simvolu olaraq qəbul olunan xüsusi bir baş geyimidir. Tarixi çox qədim olan fes, əsasən Osmanlı İmperiyası dövründə geniş yayılmış və bu mədəniyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Lakin fes təkcə Osmanlı deyil, eyni zamanda ərəb ölkələri, Şimali Afrika, Balkanlar və Qafqaz xalqları üçün də əhəmiyyətli olub. Müxtəlif dövrlərdə fərqli məqsədlər üçün istifadə olunan fes, bəzən sadəcə baş geyimi, bəzən də sosial statusun və ya dini mənsubiyyətin göstəricisi kimi çıxış edib. Onun maraqlı və zəngin tarixi, forma və rəng müxtəlifliyi, həmçinin hazırlandığı materiallar insanların geyim tərzinə xüsusi bir rəng qatıb.

Azərbaycan xalqı da tarixən müxtəlif baş geyimlərindən istifadə etmiş və fes bunlar arasında xüsusi yer tutub. Fesin ən böyük üstünlüklərindən biri onun sadə forması və eyni zamanda simvolik məna daşımasıdır. Bir çox mədəniyyətlərdə fes həm də ziyalıların, alimlərin və hörmətli şəxslərin baş geyimi kimi qəbul edilirdi. Bu səbəbdən, o, həm gündəlik həyatda, həm də rəsmi tədbirlərdə istifadə olunurdu. XX əsrin əvvəllərinə qədər xüsusilə kişilər arasında geniş yayılan fes, bəzi regionlarda qadınların da geyim tərzində öz əksini tapıb.

Bəzi mənbələrdə fesin ilkin mənşəyi Şimali Afrikadakı Fes şəhəri ilə əlaqələndirilir. Buradan yayılaraq, xüsusilə Osmanlı İmperiyasının təsiri ilə böyük bir coğrafiyada məşhurlaşdı. O dövrdə dövlət məmurlarının və əsgərlərin geyim tərzində fes vacib element idi. Hətta bəzi dövrlərdə dövlət tərəfindən fərqli statusda olanlar üçün fesin rəngi və forması xüsusi qaydalarla müəyyən edilirdi. Fesin belə geniş yayılması onun sadəcə bir baş geyimi deyil, həm də ictimai statusun, milli kimliyin və mədəni irsin bir göstəricisinə çevrildiyini göstərir.

Müasir dövrdə isə fes əsasən ənənəvi tədbirlərdə, folklor qruplarının çıxışlarında və muzey eksponatları arasında rast gəlinir. Buna baxmayaraq, onun mədəni irsimizdəki rolu və simvolik dəyəri hələ də aktuallığını qoruyur. Fesin istehsal texnologiyası, bəzədilməsi və rəng seçimi dövrün tələblərinə uyğun olaraq dəyişsə də, onun əsil mahiyyəti və simvolikası dəyişməz qalır. Fes haqqında daha çox məlumat əldə etdikcə, bu baş geyiminin tariximizin və mədəniyyətimizin necə ayrılmaz hissəsinə çevrildiyini aydın görmək mümkündür.

Fesin Mənşəyi Və Tarixi İnkişafı

Fesin mənşəyi barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Ən geniş yayılmış fikirlərdən biri onun adının Şimali Afrikanın Mərakeşdə yerləşən Fes şəhəri ilə bağlı olmasıdır. Tarixi mənbələrə əsasən, ilk fes nümunələri məhz bu şəhərdə hazırlanıb və oradan digər İslam ölkələrinə yayılıb. Lakin bəzi tədqiqatçılar bu baş geyiminin qədim Misir və ya Anadolu mədəniyyətləri ilə də əlaqəsi olduğunu bildirirlər. Qədim dövrlərdə fes əsasən əllə hazırlanırdı və onun üzərinə müxtəlif naxışlar vurulurdu.

Fes, xüsusilə Orta Əsrlərdən başlayaraq Osmanlı İmperiyası ərazisində geniş yayılıb. Osmanlı sultanlarının və dövlət adamlarının baş geyimi kimi qəbul edilməsi onun nüfuzunu daha da artırıb. XIX əsrin əvvəllərində II Mahmudun islahatları zamanı fes dövlət məmurlarının rəsmi geyim standartına daxil edildi. O dövrdən etibarən Osmanlı ərazisində, o cümlədən Azərbaycan torpaqlarında da fesə olan maraq artdı. Fesin müxtəlif formaları fərqli bölgələrdə fərqli şəkildə qəbul edildi və ona müxtəlif adlar verildi.

Fesin Əsas Forması Və Rəng Çeşidləri

Fes adətən silindrik formaya malikdir və ucu bir qədər enli olur. Onun ənənəvi rəngi qırmızı olsa da, tarixin müxtəlif dövrlərində fərqli rənglərə də rast gəlinirdi. Qırmızı rəng əsasən Osmanlı İmperiyası və onun təsiri altında olan ölkələrdə üstünlük təşkil edib. Bəzi hallarda isə mavi, yaşıl və qara rənglərə də rast gəlinir. Rəng seçimi bəzən geyimi tamamlayan bir detal olmaqla yanaşı, həm də sosial statusu, dini mənsubiyyəti və ya xüsusi məxsusiyyəti bildirirdi.

Fesin formasında da müəyyən dəyişikliklər olub. Bəzi ölkələrdə və bölgələrdə fes daha hündür və ya enli formada hazırlanıb. Məsələn, Şimali Afrikada, xüsusilə Mərakeşdə, fes daha hündür olurdu, Osmanlıda isə nisbətən alçaq və enli formalara üstünlük verilirdi. Fesin yuxarı hissəsində bəzən püskül yerləşdirilir və bu da onun fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biridir. Püskülün rəngi və materialı da fərqli status və təyinatı bildirə bilərdi.

Fesin İstehsal Prosesi Və Materialları

Fesin hazırlanmasında əsasən yun, ipək və pambıq kimi təbii materiallardan istifadə olunurdu. Ənənəvi üsullarda yun xüsusi texnologiya ilə emal edilir, rənglənir və formaya salınırdı. Sonrakı mərhələdə isə fes xüsusi qəliblərdə bişirilir və qurudulurdu. Bu proses uzun və əziyyətli olsa da, nəticədə yüksək keyfiyyətli və uzunömürlü baş geyimi alınırdı. İpək və pambıqdan hazırlanan feslər daha yüngül və incə olurdu və əsasən isti iqlimlərdə istifadə olunurdu.

Modern dövrdə bəzi istehsalçılar süni materiallardan da istifadə edirlər, lakin ənənəvi feslər hələ də təbii materiallardan hazırlanır. Fesin üst hissəsi bəzən naxışlarla, qızıl saplarla və ya muncuqlarla bəzədilir. Bəzi hallarda isə üzərinə müxtəlif rəmzlər, ay-ulduz və ya dövlət simvolları tikilirdi. Bütün bu detallar fesin həm estetik, həm də funksional baxımdan dəyərini artırırdı.

Fesin Sosial Və Mədəni Simvolikası

Fes təkcə baş geyimi olmayıb, həm də ictimai statusun, dini mənsubiyyətin və milli kimliyin göstəricisi kimi çıxış edib. Osmanlı İmperiyasında fesin rəngi və forması bəzən şəxsin tutduğu vəzifəyə və ya sosial sinfə uyğun müəyyən edilirdi. Dövlət məmurları, əsgərlər və saray adamları üçün xüsusi qaydalar mövcud idi. Eyni zamanda, bəzi dini təriqətlərdə fes xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi və dini mərasimlər zamanı məcburi geyim elementi kimi çıxış edirdi.

Azərbaycan cəmiyyətində də fes müxtəlif sosial təbəqələr arasında fərqli məna daşıyıb. Bəzi bölgələrdə ziyalılar, mollalar və ya ağsaqqallar fes geyinərək, öz mövqelərini göstərirdilər. Xüsusilə, kəndlərdə və kiçik şəhərlərdə fesin simvolikası daha güclü hiss olunurdu. Fes həmçinin ailə başçısı, müəllim və ya digər nüfuzlu şəxslərin geyimində mütləq bir detal hesab edilirdi.

Fesin Azərbaycan Mədəniyyətindəki Yeri

Azərbaycan xalq geyimləri arasında fes mühüm yer tutur. Tarixi mənbələrdə və etnoqrafik tədqiqatlarda fesin müxtəlif bölgələrdə, xüsusilə də Quba, Şəki, Gəncə və Lənkəran kimi şəhərlərdə geniş yayılmış olduğu qeyd olunur. Burada hazırlanmış feslər bəzən fərqli forma və bəzəklərlə seçilirdi. Məsələn, Quba bölgəsində feslərin üzəri incə muncuqlarla bəzədilir, Şəkidə isə zərli naxışlarla işlənirdi. Bu baş geyimi həm qadınlar, həm də kişilər arasında populyar idi.

Ənənəvi Azərbaycan toy və bayram mərasimlərində fes geyinmək xüsusi bir ənənə sayılırdı. Folklor ansambllarının çıxışlarında və müxtəlif mədəni tədbirlərdə fes bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Fesin Azərbaycan mədəniyyətində yeri onun xalq yaradıcılığına, poeziyasına və rəssamlıq nümunələrinə də əks olunub. Şair və yazıçılar tez-tez öz əsərlərində fesin simvolikasına yer veriblər.

Fesin Dini Və Ritual Məna Daşıması

Fes bəzi dini icmalarda xüsusi rəmzi məna daşıyır. Sufizmə mənsub olan bəzi təriqətlərin üzvləri fes geyməklə mənəvi təmizliyə, səmimiyyətə və təvazökarlığa işarə edirdilər. Həmçinin, bəzi müsəlman ölkələrində namaz qılarkən və ya dini mərasimlərdə fes geymək adət idi. Fes bəzən dini rəhbərin, imamın və ya mürşidin geyimi kimi qəbul olunurdu. Belə hallarda fesə xüsusi hörmət göstərilir və onun bəzədilməsi xüsusi qaydalarla tənzimlənirdi.

Ənənəvi Azərbaycan kəndlərində də dini mərasimlər zamanı, xüsusilə məscidlərdə kişilər arasında fes geyinmək adətə çevrilmişdi. Bu, həm dini bağlılığın, həm də milli kimliyin bir növ təzahürü kimi dəyərləndirilirdi. Hətta bəzi ailələrdə fes nəsildən-nəsilə ötürülür, ailə relikviyası kimi qorunurdu. Beləliklə, fesin dini və ritual məna daşıması Azərbaycan mədəniyyətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Fesin Müasir İstifadə Sahələri

Fesin ənənəvi funksiyaları zamanla dəyişsə də, bu baş geyimi müasir dövrdə də müxtəlif sahələrdə öz əksini tapır. Ən çox folklor qruplarının, milli ansamblların və etnoqrafik kollektivlərin çıxışlarında fes geyilir. Eyni zamanda, bəzi ölkələrdə milli geyimlərin bir hissəsi kimi festivallarda, milli bayramlarda və tematik tədbirlərdə istifadə edilir. Fes həmçinin teatr tamaşalarında, filmlərdə və televiziya layihələrində də simvolik məna daşıyır.

Azərbaycanda bəzi sənətkarlar ənənəvi üsullarla fes hazırlayır və onları satışa çıxarırlar. Bu, həm mədəni irsin qorunmasına, həm də turistlərin milli dəyərlərə marağının artmasına səbəb olur. Bəzi ailələr isə xüsusi tədbirlər üçün və ya nostalji məqsədlə fes geyirlər. Müasir dövrdə fes həm də muzey eksponatı, kolleksiya əşyası və ya suvenir kimi də dəyər qazanır.

Fesin Bəzədilməsi Və Dekor Elementləri

Fesin bəzədilməsi onun istehsalında və istifadəsində mühüm rol oynayırdı. Ənənəvi olaraq fesin üzəri muncuqlarla, gümüş və ya qızıl saplarla, həmçinin naxışlarla bəzədilirdi. Bəzi bölgələrdə isə baş geyiminin üzərinə ailənin rəmzləri, bədii naxışlar və ya dini simvollar işlənirdi. Bəzədilmiş feslər əsasən xüsusi günlərdə və ya rəsmi tədbirlərdə geyilirdi. Sadə feslər gündəlik istifadə üçün nəzərdə tutulurdu.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində qadın fesləri xüsusilə zərif və zəngin bəzəklərlə seçilirdi. Qadın feslərinin üzərinə bəzən rəngarəng muncuqlar, incə ipək lentlər və gül naxışları əlavə olunurdu. Bütün bu elementlər baş geyiminin həm estetik dəyərini, həm də funksional əhəmiyyətini artırırdı. Bəzədilmiş feslər ailə relikviyası kimi nəsildən-nəsilə ötürülürdü.

Fesin Dünyadakı Populyarlığı Və Müasir Trendlər

Fes hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində maraq doğurmağa davam edir. Xüsusilə Türkiyə, Mərakeş, Tunis və Misir kimi ölkələrdə fes ənənəvi geyimin vacib hissəsi olaraq qalır. Müasir dövrdə isə bəzi dizaynerlər fes motivlərini öz kolleksiyalarına daxil edirlər və bununla da qədim baş geyimini yenidən populyarlaşdırırlar. Beynəlxalq festivallarda və mədəni tədbirlərdə də fesə olan maraq artır.

Azərbaycan da daxil olmaqla, bir çox ölkədə milli irsin qorunması və təbliği üçün fesin müxtəlif formalarından istifadə olunur. Təhsil və mədəniyyət sahəsində fəaliyyət göstərən qurumlar fesin tarixi və simvolikasını gənc nəsillərə aşılamağa çalışırlar. Belə tədbirlərdə fes həm milli dəyərlərin, həm də tolerantlığın və multikulturalizmin simvolu kimi təqdim olunur. Müasir dövrdə fes həm də sosial media və pop-kulturada maraqla qarşılanır.

Fes əsrlər boyu Şərq mədəniyyətinin, xüsusilə də Osmanlı və Azərbaycan xalqının həyatında böyük rol oynamış baş geyimidir. Onun tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır və bu günə qədər öz simvolik dəyərini qoruyub saxlayır. Fes həm funksional, həm də estetik baxımdan fərqlənir. İstehsalında istifadə olunan materialların keyfiyyəti və bəzək elementlərinin zənginliyi onu daha da dəyərli edir. Mədəni irsimizin vacib bir hissəsi olan fes, müxtəlif dövrlərdə sosial statusun, dini mənsubiyyətin və milli kimliyin ifadəsi kimi çıxış edib.

Azərbaycan xalqının geyim mədəniyyətində fesə olan maraq daim yüksək olub. Fesin müxtəlif formaları, bəzəkləri və rəngləri onun həm gündəlik həyatda, həm də xüsusi mərasimlərdə istifadə edilməsinə səbəb olub. Zaman keçdikcə fesin funksiyası dəyişsə də, onun simvolik əhəmiyyəti azalmayıb. Müasir dövrdə fes folklor ansambllarının, mədəni tədbirlərin və muzeylərin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Fesin mədəni irs kimi qorunması, gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün müxtəlif layihələr həyata keçirilir. Gənclər arasında milli dəyərlərin təbliği məqsədilə fes motivli geyimlər və aksessuarlar hazırlanır. Bu, həm milli kimliyin, həm də zəngin mədəniyyətimizin təbliğinə xidmət edir. Eyni zamanda, fesin beynəlxalq miqyasda tanıdılması Azərbaycan mədəniyyətinin dünya xalqları arasında tanıdılmasına da töhfə verir. Beləliklə, fes yalnız baş geyimi deyil, həm də xalqımızın tarixi və mədəni irsinin simvoludur.

Gələcəkdə də fesin mədəni dəyəri və tarixi önəmi qorunub saxlanılacaq, yeni nəsillər üçün bu baş geyimi həm milli kimliyin, həm də zəngin ənənələrin göstəricisi olaraq qalacaq. Fesə olan maraq isə zaman keçdikcə daha da artacaq və bu baş geyimi xalqımızın ən dəyərli simvollarından biri kimi yaddaşlarda yaşayacaq.

Ən Çox Verillən Suallar