Feildən sifət düzəldən şəkilçilər əsas etibarilə Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığı sistemində məhsuldar vasitələrdir. Onlar kök və ya gövdə vəziyyətində olan feillərə əlavə olunaraq həmin sözün mənasını dəyişir və onu sifətə çevirir. Bu şəkilçilər adətən hərəkət və ya vəziyyət bildirən fellərin əlamət bildirən sifətlərə çevrilməsi prosesində aktiv rol oynayır.
Bu şəkilçilər Azərbaycan dilinin morfoloji sistemində xüsusi yer tutur. Onların sayəsində feillərin leksik potensialı artır, dilin ifadə imkanları genişlənir. Feildən sifət düzəldən şəkilçilər həm yazılı, həm də şifahi nitqdə tez-tez istifadə olunur və dilin qrammatik çevikliyini təmin edir.
Feildən sifət düzəldən şəkilçilər əsasən aşağıdakı məqsədlərlə işlədilir: predmetin hansısa hərəkət və ya vəziyyətə məruz qaldığını, hərəkət və ya vəziyyətin predmet üzərində necə təzahür etdiyini göstərmək. Bu şəkilçilər vasitəsilə yaranan sifətlər, adətən, əşyanın xarakterini, formasını, xüsusiyyətini, daxili və xarici vəziyyətini əks etdirir.
Feildən Sifət Düzəldən Ən Məhsuldar Şəkilçilər
Azərbaycan dilində feildən sifət düzəldən bir neçə məhsuldar şəkilçi mövcuddur. Onlardan ən geniş istifadə olunanları –cı/-çi/-cu/-cü, –qan/-kən, –an/-ən, –maz/-məz, –ar/-ər, –lıq/-lik və s. kimi şəkilçilərdir. Bu şəkilçilər müxtəlif feillərə əlavə olunduqda fərqli leksik və semantik çalarlar əmələ gətirir.
Məsələn, “gör” felinə –ən şəkilçisi əlavə olunanda “görən”, “bil” felinə –ən şəkilçisi əlavə olunduqda isə “bilən” sifəti yaranır. Həmçinin “qır” felindən –ıcı şəkilçisi ilə “qırıcı”, “yandır” felindən –an şəkilçisi ilə “yandıran” sifəti yaranır. Bu şəkilçilərin köməyi ilə yaranan sifətlər təsviri nitqdə, elmi və publisistik mətnlərdə geniş istifadə olunur.
Bu şəkilçilər, həmçinin, dilin inkişaf prosesində yeni terminlərin və texniki ifadələrin yaranmasında da əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar dilin dinamikasını, yeni reallıqlara uyğunlaşma imkanlarını və söz yaradıcılığının zənginliyini göstərir.
–An / –Ən Şəkilçisi və Onun Xüsusiyyətləri
–An / –ən şəkilçisi Azərbaycan dilində feildən sifət düzəldən ən məhsuldar şəkilçilərdən biridir. Bu şəkilçi əsasən I növ təsrifdən olan feillərə artırılır və əksər hallarda indiki zaman feli sifət yaradır. “Oxuyan”, “yazan”, “gülən”, “söyləyən”, “qaçan” kimi sifətlər məhz bu şəkilçi vasitəsilə düzəlir.
–An / –ən şəkilçisi ilə yaranan sifətlər ya insanın və ya predmetin davam edən hərəkət və ya vəziyyətini bildirir. Belə sifətlər cümlədə həm mübtəda, həm tamamlıq, həm də təyin funksiyasında işlənə bilər. Bu şəkilçi, həmçinin, bədii əsərlərdə təsviri və dinamik ifadələr yaratmaq üçün geniş istifadə olunur.
Bir çox hallarda –an / –ən şəkilçisi əlavə olunduğu felin mənasına əlavə nüanslar da gətirir. Məsələn, “baxan” sözündə həm baxmaqda olan şəxsi, həm də baxmaq funksiyasını daşıyan cihaz və ya predmet nəzərdə tutula bilər. Bu cür semantik genişlik dilin çevikliyini artırır.
–Maz / –Məz Şəkilçisi və Mənası
–Maz / –məz şəkilçisi Azərbaycan dilində feli sifət düzəldən məhsuldar şəkilçilərdəndir və felin potensial, imkan və ya davam etməyən hərəkət mənasını bildirir. Bu şəkilçi vasitəsilə adətən, ümumiləşdirici və abstrakt məna ifadə olunur: “sınmaz”, “bitməz”, “öldürməz”, “söndürməz” kimi sifətlər bu qaydada yaranır.
–Maz / –məz şəkilçisi əlavə olunduğu felə “heç vaxt baş verməyən”, “davamlı olmayan” və ya “qadağan olunan” məna verir. Belə sifətlər təsviri nitqdə, xüsusilə bədii və publisistik mətnlərdə obrazlılıq və dərinlik yaradır. Onlar eyni zamanda atalar sözlərində, məsəllərdə, aforizmlərdə və reklam dilində geniş istifadə olunur.
Bu şəkilçinin işləndiyi sifətlər tez-tez mübaliğə və ironiya yaratmaq üçün də istifadə edilir. Bu, dilin üslubi imkanlarını artırır və nitqə xüsusi emosional yük verir.
–Qan / –Kən Şəkilçisi və Qrammatik Funksiyası
–Qan / –kən şəkilçisi Azərbaycan dilində feli sifət düzəldən şəkilçi kimi istifadə olunur və əsasən davam edən, paralel hərəkətləri və ya keyfiyyətləri bildirir. Məsələn, “sürüşkən”, “yapışqan”, “yaxşıqən”, “alışqan”, “çəkən” kimi sifətlər bu şəkilçi vasitəsilə düzəlir.
Bu şəkilçi ilə yaranan sifətlər daha çox predmetin və ya şəxsin mütəmadi, davam edən və ya potensial hərəkətini göstərir. –Qan / –kən şəkilçisi ilə düzələn sifətlər müxtəlif məna çalarlarına malik olur, bəzən isə yeni termin və texniki ifadələrin yaranmasında da istifadə edilir.
–Qan / –kən şəkilçisi Azərbaycan dilində həm müasir, həm də qədim yazılı nümunələrdə işlənir və dilin leksik-inkişaf dinamikasında mühüm yer tutur. Onun köməyi ilə yaranan sifətlər həm məcazi, həm də birbaşa mənada işlənə bilir.
–Cı / –Çi / –Cu / –Cü Şəkilçisi və Leksik Çalarları
–Cı / –çi / –cu / –cü şəkilçisi feildən həm sifət, həm də isim düzəltmək üçün istifadə olunur. Feildən sifət düzəltməsi zamanı bu şəkilçi adətən, “əlamət daşıyan”, “xüsusiyyətli” və ya “təmayüllü” məna verir. “Qorxaq”, “danışan”, “oxucu”, “qırıcı”, “yanıcı”, “bağlayıcı” kimi sözlərdə bu şəkilçi vasitəsilə sifət əmələ gəlir.
–Cı / –çi / –cu / –cü şəkilçisi əlavə olunduğu felin mənasına əlavə çalar qatır. Belə sifətlər predmetin və ya şəxsin daimi xüsusiyyətini, funksiyasını və ya potensialını bildirir. Həm gündəlik, həm də elmi dil üçün çox vacib şəkilçidir.
Bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sifətlər müxtəlif sahələrdə — texniki, elmi, bədii və gündəlik danışıqda — geniş istifadə olunur. Bu şəkilçi Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığı imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
–Ar / –Ər Şəkilçisi və Onun Tətbiq Sahəsi
–Ar / –ər şəkilçisi Azərbaycan dilində feildən sifət düzəltmək üçün istifadə olunan məhsuldar şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi daha çox potensial, vərdiş, təkrarlanan və ya ümumiləşdirilmiş hərəkəti bildirir. “Qaçar”, “uçar”, “gülər”, “sıçrar”, “danışar” kimi sifətlər bu şəkilçi ilə düzəlir.
–Ar / –ər şəkilçisi ilə yaranan sifətlər adətən, bir hərəkətin daimi, təkrarlanan və ya ehtimal olunan olmasını bildirir. Onlar bəzən ümumiləşdirici məna daşıyır və xüsusilə ədəbi dildə obrazlılıq yaratmaq üçün istifadə olunur.
Bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sifətlər həm gündəlik, həm də elmi və publisistik nitqdə istifadə edilir. Onların işləndiyi cümlələr, adətən, obrazlılıq və dinamiklik baxımından daha zəngin olur.
–Lıq / –Lik / –Lu / –Lü və Başqa Yardımçı Şəkilçilər
Feildən sifət düzəldən şəkilçilər sırasında –lıq / –lik / –lu / –lü şəkilçiləri də xüsusi yer tutur. Bu şəkilçilər, əsasən, predmeti hərəkət və ya vəziyyətə məruz qalmış kimi təsvir edir. “Düşməli”, “görüləcək”, “eşidilən”, “sevilən”, “gözlənilən” kimi sifətlər buna misal ola bilər.
Bu şəkilçilər həmçinin daha mürəkkəb sifətlərin və terminlərin yaranmasında istifadə olunur. Onlar nitqdə müxtəlif semantik çalarlar yaradır, predmeti hərəkət və ya vəziyyətin daşıyıcısı kimi təqdim edir. “Baxımlı”, “seviləsi”, “işlək”, “yanacaq” kimi sözlər bu qaydada yaranır.
Azərbaycan dilinin leksik-inkişaf dinamikasında bu şəkilçilər daim məhsuldarlıq nümayiş etdirir, yeni söz və ifadələrin yaranmasına zəmin yaradır.
Ən Məhsuldar Feildən Sifət Düzəldən Şəkilçilər və Nümunələri
| Şəkilçi | Nümunə Feil | Yaranan Sifət | Mənası |
|---|---|---|---|
| –an / –ən | oxu | oxuyan | oxumaqda olan |
| –maz / –məz | sın | sınmaz | sınmayan |
| –ci / –çi / –cu | yandır | yandırıcı | yandıran, alışdıran |
| –qan / –kən | sürüş | sürüşkən | tez sürüşən |
| –ar / –ər | qaç | qaçar | tez-tez qaçan, hərəkətli |
| –lu / –li / –lü | bax | baxımlı | baxılması yaxşı |
Feildən Sifət Düzəldən Şəkilçilərin Dilimizin Zənginliyində Rolu
Feildən sifət düzəldən şəkilçilər Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarını genişləndirir, danışıq və yazı dilində çoxsaylı təsvir və obraz yaratmaq imkanı verir. Bu şəkilçilər vasitəsilə formalaşan sifətlər dilin çevikliyini, dinamikasını və yaradıcılıq potensialını əks etdirir. Onlar həmçinin yeni sözlərin, terminlərin və ifadələrin yaranmasına, dilin leksik ehtiyatının zənginləşməsinə səbəb olur.
Bu şəkilçilərin düzgün və məqbul istifadə edilməsi, həmçinin mənaca uyğun yerində işlədilməsi hər bir danışanın və yazıçının leksik qabiliyyətini artırır. Feildən sifət düzəldən şəkilçilər həm elmi, həm bədii, həm də gündəlik nitqdə özünü büruzə verir və dilin üslub imkanlarını artırır.
Feildən sifət düzəldən şəkilçilər Azərbaycan dilində söz yaradıcılığının əsas qaynaqlarındandır. Onların köməyi ilə dilə minlərlə yeni sifət daxil olur, təsviri və məcazi nitq imkanları artır. Müxtəlif şəkilçilərin hər biri özünəməxsus leksik və semantik çalarlara malikdir, bu da dilin zənginliyini və ifadə çevikliyini göstərir. Feildən sifət düzəldən şəkilçilərin sistemli və məqsədli öyrənilməsi, onların işlədilmə qaydalarının mənimsənilməsi hər bir dil öyrənən və yazan üçün vacibdir. Bu şəkilçilər yalnız yeni söz və ifadələrin yaranmasına deyil, həm də dilin dinamik inkişafına, canlılığına və zənginləşməsinə şərait yaradır. Müasir Azərbaycan dilinin inkişafında feildən sifət düzəldən şəkilçilərin rolu danılmazdır və bu sahədə tədqiqatlar davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Feildən sifət düzəldən şəkilçi fel kökünə əlavə olunan və onu sifətə çevirən qrammatik hissədir. Bu şəkilçilər felin hərəkət və ya vəziyyətini əks etdirən sifət düzəltmək üçün istifadə olunur. Onlar Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında mühüm rol oynayır.
Ən məhsuldar şəkilçilər –an/-ən, –maz/-məz, –ci/-çi/-cu/-cü, –qan/-kən, –ar/-ər, –lu/-li/-lü və –lıq/-lik şəkilçiləridir. Hər biri müxtəlif semantik çalarlar yaradır və gündəlik, elmi, bədii dildə işlədilir.
Bu şəkilçi feilin davam edən və ya icra olunan hərəkətini bildirir. ‘Oxuyan’, ‘yazan’, ‘gülən’, ‘qaçan’ kimi sifətlər məhz bu şəkilçi ilə düzəlir və əsasən indiki zamanı bildirir.
–Maz / –məz şəkilçisi felə ‘heç vaxt baş verməyən’ və ya ‘qadağan edilən’ məna verir. Məsələn, ‘sınmaz’, ‘bitməz’, ‘öldürməz’ kimi sifətlər bu şəkilçi ilə düzəlir və daha çox potensial və ya ümumiləşdirici məna daşıyır.
–Qan / –kən şəkilçisi davam edən və ya potensial hərəkəti bildirir. ‘Sürüşkən’, ‘yapışqan’, ‘alışqan’ kimi sözlərdə bu şəkilçi istifadə olunur və adətən əşyanın və ya şəxsin xüsusiyyətini göstərir.
Bu şəkilçi felə əlavə olunaraq ‘əlamət daşıyan’ və ya ‘təmayüllü’ məna verir. Məsələn, ‘yandırıcı’, ‘qırıcı’, ‘yanıcı’ sözləri bu şəkilçi vasitəsilə yaranır və obyektin funksiyasını bildirir.
–Ar / –ər şəkilçisi potensial və ya təkrarlanan hərəkəti bildirir. ‘Qaçar’, ‘gülər’, ‘uçar’ kimi sifətlər bu şəkilçi ilə düzəlir və tez-tez istifadə olunur.
Bu şəkilçilər vasitəsilə yaranan sifətlər dilin ifadə imkanlarını genişləndirir. Onlar həm yeni sözlərin, həm də yeni üslubi nüansların yaranmasına kömək edir və dilin dinamikasını təmin edir.
Bu sifətlər cümlədə əsasən təyin, bəzən mübtəda və tamamlıq rolunda çıxış edir. Onlar predmetin və ya şəxsin hansısa xüsusiyyətini, vəziyyətini və ya hərəkətini bildirir.
Çünki bu şəkilçilərin düzgün öyrədilməsi və işlədilməsi dilin ifadə imkanlarının artırılması, qrammatik savadın və nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi üçün zəruridir. Onların mənimsənilməsi həm yazılı, həm də şifahi nitqin zənginliyini təmin edir.
