Fıstıq: Növləri, Botaniki Xüsusiyyətləri

Fıstıq dünyanın ən çox sevilən və geniş istifadə olunan qoz-fındıq məhsullarından biri kimi həm mətbəxdə, həm də sənayedə xüsusi yer tutur. Onun özünəməxsus dadı, yüksək qida dəyəri, sağlamlıq üçün faydaları və müxtəlif növ istifadəsi onu qlobal bazarda dəyərli aqrar məhsula çevirir. “Fıstıq” deyərkən çox vaxt iki fərqli bitki – yerfıstığı (Arachis hypogaea) və püstə (Pistacia vera) nəzərdə tutulur. Yerfıstığı, əsasən Cənubi Amerika mənşəli olub, tropik və subtropik ölkələrdə becərilir. Püstə isə əsasən Yaxın Şərq və Orta Asiya regionlarının quru və yarıqarışıq iqlimli ərazilərində yetişdirilir. Azərbaycan mətbəxində və kənd təsərrüfatında hər iki fıstıq növü geniş istifadə olunur.

Fıstıq yüksək enerji dəyərinə, zülal, yağ, lif və mikroelementlərlə zəngin olması ilə seçilir. Uşaqlardan böyüklərə qədər hər kəsin qida rasionunda xüsusi yer tutan bu məhsul, həm təbii formada, həm də müxtəlif qənnadı və kulinariya məhsullarında geniş tətbiq olunur. Son illərdə fıstığın sağlamlıq üçün əhəmiyyətinə dair aparılan elmi araşdırmalar bu məhsulun ürək-damar sağlamlığından tutmuş, beyin və sinir sistemi fəaliyyətinə, dəri və saç sağlamlığından toxuma regenerasiyasına qədər müxtəlif təsirlərini təsdiqləyib.

Fıstığın iqtisadi əhəmiyyəti də böyükdür. Bir çox ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda fıstıq əkinçiliyi və emalı kənd təsərrüfatının və aqrar sənayenin aparıcı sahələrindən birinə çevrilib. Fıstıq məhsulları – qovrulmuş və duzlanmış dənələr, yağ, pasta, süd, qənnadı və kulinariya məmulatları həm daxili bazarda, həm də ixracatda əhəmiyyətli yer tutur. Bu sahədə yaradılan iş yerləri və əldə olunan gəlir bir çox regionun sosial-iqtisadi inkişafına ciddi təsir göstərir.

Fıstıq növləri və botanik xüsusiyyətləri

Fıstıq növləri iki əsas qrupa bölünür: yerfıstığı (Arachis hypogaea) və püstə (Pistacia vera). Yerfıstığı paxlalılar fəsiləsinə aid olub, illik ot bitkisidir. Onun ən maraqlı xüsusiyyəti meyvəsinin (toxumunun) yerin altında yetişməsi, yəni tozlaşmadan sonra çiçək saplağının torpağa doğru əyilərək meyvənin orada formalaşmasıdır. Bitkinin gövdəsi, yarpaqları, sarı çiçəkləri və yeraltı paxla quruluşlu meyvələri olur.

Püstə isə sumaqkimilər fəsiləsinə daxildir, hündürlüyü 6-10 metrə çatan həmişəyaşıl və ya yarpağını tökən ağacdır. Püstə ağacının meyvəsi sərt, yaşıl qabıqlı və yağlı toxumdan ibarətdir. Hər iki növün tərkibində çoxlu miqdarda yağ, zülal, vitamin və minerallar olur. Yerfıstığı əsasən Amerika, Çin, Hindistan, Nigeriya, Sudan kimi ölkələrdə yetişdirilir. Püstənin əsas istehsalçıları isə İran, ABŞ, Türkiyə, Çin, Suriya və Yunanıstandır.

Fıstığın becərilməsi və yetişdirmə texnologiyası

Fıstıq yetişdirilməsi torpaq və iqlim şəraitinə xüsusi tələblər irəli sürür. Yerfıstığı üçün yüngül, yaxşı havalanan, zəngin humuslu və drenajlı torpaqlar, isti və günəşli iqlim əlverişlidir. Bitki dərin və daimi becərməyə, vaxtında suvarmaya və mineral gübrələrə həssasdır. Yerfıstığı toxumla çoxaldılır, əkindən sonra 4-5 ay ərzində məhsul əldə edilir. Məhsulun yığılması zamanı torpaq yumşaldılır, kökaltı paxlalar çıxarılır və günəşdə qurudulur.

Püstə isə daha çox quraq, qumlu, çınqıllı torpaqlara, isti və quraq iqlimə üstünlük verir. Onun məhsuldar dövrə çatması 7-10 il çəkir və ağac 70-100 ilə qədər yaşayır. Püstə əsasən toxum və ya şitil üsulu ilə əkilir. Ağaclar arasına məsafə saxlanılır, düzgün budama, suvarma və torpaq işləməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlıq əldə etmək mümkündür. Azərbaycanda əsas püstə plantasiyaları Naxçıvan və Abşeron ərazilərində yerləşir.

Fıstığın kimyəvi tərkibi və qida dəyəri

Fıstıq həm yerfıstığı, həm də püstə formasında yüksək enerji və qida dəyərinə malikdir. Onların tərkibində 45-60% yağ, 20-30% zülal, 10-15% karbohidrat, həmçinin bol miqdarda vitamin E, B qrup vitaminləri, fol turşusu, kalium, maqnezium, fosfor, mis, sink və digər mikroelementlər var. Fıstıq eyni zamanda amin turşuları, xüsusən arginin, lizin, metionin və triptofanla zəngindir. Püstənin tərkibində isə antioksidant maddələr, beta-karotin, lutein və fitosterollar da bol olur.

Bu tərkib orqanizmin enerji balansının, hüceyrə yenilənməsinin, sinir və əzələ sisteminin normal fəaliyyətinin təminatçısıdır. Fıstıq yağları əsasən mono- və poli doymamış yağ turşularıdır ki, onlar ürək-damar sağlamlığını qoruyur, xolesterinin səviyyəsini azaldır. Fıstığın yüksək lif tərkibi isə həzm sisteminin yaxşı işləməsinə kömək edir.

Fıstığın sağlamlıq üçün faydaları

Fıstığın sağlamlıq üçün bir çox elmi cəhətdən sübut olunmuş faydaları var. O, ürək-damar sistemini gücləndirir, infarkt və insult riskini azaldır, damar elastikliyini artırır, xolesterini tənzimləyir. Zülal və amin turşuları əzələ quruluşunun, bədənin inkişafı və regenerasiyasının əsasını təşkil edir. E vitamini, antioksidantlar və fitosterollar xərçəngin qarşısını almağa, immuniteti artırmağa kömək edir.

Fıstıq beyin və sinir sisteminin işini yaxşılaşdırır, yaddaşı və konsentrasiyanı gücləndirir, depressiya və stressə qarşı profilaktik təsir göstərir. Püstənin lutein və zeaksantin tərkibi gözün görmə qabiliyyətini qoruyur. Fıstığın dəri və saç üçün faydası da yüksəkdir: dərini nəm saxlayır, hüceyrə regenerasiyasını sürətləndirir, yaşlanma prosesini ləngidir.

Fıstığın istifadə sahələri və kulinariyada rolu

Fıstıq həm təzə, həm də qovrulmuş, duzlu, şəkərli, pastalı, yağlı və süd şəklində istifadə olunur. O, desertlərin, şirniyyatların, tort və piroqların, dondurma və şokoladların əsas inqrediyentidir. Qafqaz və Yaxın Şərq mətbəxində paxlava, halva, şəkərbura, fıstıqlı plov və digər milli yeməklərin hazırlanmasında fıstıqdan geniş istifadə olunur.

Fıstıq yağı xüsusilə Amerika və Asiya mətbəxində populyardır, salatlarda, souslarda, bişirmədə və qızartmada tətbiq edilir. Fıstıq pastası (peanut butter) ABŞ, Kanada və Avropa ölkələrində səhər yeməklərinin əvəzsiz hissəsidir. Püstə isə həmçinin dondurma, qənnadı, şokolad və likyor sənayesində istifadə olunur.

Fıstığın iqtisadi və sosial əhəmiyyəti

Fıstıq istehsalı və emalı bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda kənd təsərrüfatının əsas gəlir mənbələrindən biridir. Fıstıq plantasiyaları minlərlə insana iş yeri təmin edir, ixracdan böyük gəlir gətirir. Xüsusən püstə və yerfıstığı ixracı Türkiyə, İran, ABŞ, Çin kimi ölkələrin dövlət büdcəsinə milyonlarla dollar qazandırır.

Azərbaycanda yerli fıstıq məhsulları, xüsusilə püstə, regionlarda kənd təsərrüfatı ənənələrinin, ailə biznesinin inkişafında xüsusi rol oynayır. Fıstıq festivalları, kənd sərgiləri və kənd təsərrüfatı yarmarkalarında bu məhsul həm kəndlinin, həm də istehlakçının ən çox tələb olunan məhsullarından biridir.

Fıstığın allergiyası və zərərli təsirləri

Bütün faydalarına baxmayaraq, fıstıq güclü allergen sayılır. Xüsusən yerfıstığı allergiyası bəzi insanlarda ağır allergik reaksiyalar, ödem, tənəffüs çətinliyi, dəri səpkisi, hətta anafilaktik şok yarada bilər. Fıstıq allergiyası uşaqlarda və yetkinlərdə ən çox rast gəlinən qida allergiyalarından biridir və bu səbəbdən məktəb, xəstəxana və ictimai iaşə müəssisələrində istifadə zamanı ehtiyatlı olmaq lazımdır.

Fıstığın həddindən artıq istifadəsi bəzən həzm pozğunluqlarına, piylənməyə və qida balansının pozulmasına səbəb ola bilər. Həmçinin, duzlu və ya şəkərli fıstıq məhsulları yüksək kalorili və qeyri-sağlam ola bilər. Fıstıq məhsulları alınarkən onların təravətinə və keyfiyyətinə diqqət etmək, küf və toksinlərə qarşı müayinə aparmaq vacibdir.

Azərbaycanda fıstıq istehsalı və ənənəsi

Azərbaycanda fıstıq, xüsusilə püstə, qədimdən həm mətbəxdə, həm də kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunur. Ən böyük püstə plantasiyaları Naxçıvan Muxtar Respublikası, Abşeron və bəzi Quba, Zaqatala rayonlarında yerləşir. Yerfıstığı isə əsasən cənub və aran zonasında, Mingəçevir və Şirvan ətrafında becərilir.

Milli mətbəximizdə püstənin özünəməxsus yeri var – paxlava, şəkərbura, fıstıqlı plov, qənnadı və desertlərdə, həmçinin bəzi ət yeməklərində geniş istifadə olunur. Fıstığın toplanması, qurudulması, qabığının ayrılması və saxlanması da xüsusi bilik və bacarıq tələb edir.

Fıstığın saxlanması və keyfiyyətinə nəzarət

Fıstıq məhsulları yüksək yağlılıq və nəm tərkibli olduğundan tez xarab ola bilər. Onları quru, sərin, işıqsız və hava keçirməyən qabda saxlamaq lazımdır. Fıstıq uzun müddət açıq havada və ya nəmli mühitdə saxlanarsa, aflatoksin və digər toksinlərlə çirklənə bilər ki, bu da insan sağlamlığı üçün təhlükəlidir.

Fıstığın keyfiyyəti onun təravətindən, dad və qoxusundan, rəng və strukturundan asılıdır. Alarkən toxumların bərk, nəm olmayan, xarab olmamış və küf izi olmayan olmasına diqqət etmək vacibdir.

Fıstıq həm yerfıstığı, həm də püstə növü ilə Azərbaycan və dünya mətbəxində, kənd təsərrüfatında və qida sənayesində əvəzsiz rol oynayır. Onun bioloji və qida dəyəri, sağlamlıq üçün faydaları, müxtəlif istifadə sahələri, iqtisadi və sosial əhəmiyyəti bu məhsulu həm ailə süfrəsində, həm də sənaye istehsalında əsas qidalardan birinə çevirir. Fıstıq eyni zamanda ekoloji, mədəni və iqtisadi baxımdan Azərbaycan kənd təsərrüfatının və milli irsinin ayrılmaz hissəsidir. Bu məhsulun düzgün yetişdirilməsi, saxlanması və istifadə qaydalarına əməl edilməsi uzunmüddətli sağlamlıq və rifah üçün zəruridir.

Ən Çox Verilən Suallar