Fibroz : Risk Faktorları, Növləri,Lokalzasiyaları

İnsan orqanizmi müxtəlif hüceyrə və toxuma növlərinin qarşılıqlı təsiri ilə formalaşır. Sağlam toxuma strukturu pozulduqda və orqanizmdə iltihab, travma və ya xroniki xəstəliklər fonunda bərpa prosesi qeyri-adekvat gedərsə, bəzən normal toxuma yerinə daha sərt, elastikliyini itirmiş birləşdirici toxuma yaranır. Bu prosesə tibbdə fibroz deyilir. Fibroz yalnız bir xəstəliyin adı deyil, bir sıra xəstəliklərin, xüsusən xroniki və ağır gedişli patologiyaların əsas mexanizmi və nəticəsidir. Müxtəlif orqan və toxumalarda fibrozun inkişafı funksional pozğunluqlara, həyat keyfiyyətinin azalmasına, bəzən isə ölümcül ağırlaşmalara səbəb olur.

Fibrozun səbəbləri, inkişaf mexanizmləri, klinik təzahürləri və müalicə üsulları geniş tədqiqat predmetidir. Bu mövzu təkcə tibb işçiləri üçün deyil, həm də hər bir insan üçün vacibdir, çünki bir çox hallarda erkən diaqnoz və profilaktika ilə fibrozun qarşısını almaq mümkündür. Fibroz anlayışının düzgün başa düşülməsi, müasir diaqnostika və müalicə imkanlarının dəyərləndirilməsi həyat və sağlamlıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Fibroz nədir? Elmi tərif və ümumi baxış

Fibroz – normal toxuma hüceyrələrinin yerini həddindən artıq inkişaf etmiş birləşdirici toxuma və kollagen liflərinin tutması ilə xarakterizə olunan patoloji prosesdir. Bu prosesin əsas xüsusiyyəti elastik və funksional hüceyrələrin getdikcə daha çox sərt, lifli və elastik olmayan toxuma ilə əvəz olunmasıdır.

Normal şəraitdə bədənin müxtəlif hissələrində bərpa prosesi gedərkən, fibroblast adlanan hüceyrələr yeni birləşdirici toxuma sintez edir və zədələnmiş sahənin sağalmasını təmin edir. Lakin xroniki iltihab, uzunmüddətli zədələnmə və ya bəzi xəstəliklər zamanı bu proses normadan artıq gedir, nəticədə orqanın strukturu və funksiyası pozulur. Fibroz adətən tədricən inkişaf edir və ilkin mərhələdə simptomsuz ola bilər.

Fibrozun yaranma səbəbləri və əsas risk faktorları

Fibroz müxtəlif səbəblərdən yarana bilər və əsas risk faktorları aşağıdakılardır:

• Xroniki iltihab prosesləri (məsələn, xroniki hepatit, bronxit, pankreatit)
• Autoimmun xəstəliklər (skleroderma, sistemli qırmızı qurdeşənəyi və s.)
• Genetik meyllilik (xüsusilə kistik fibroz kimi xəstəliklərdə)
• Uzunmüddətli toksik təsirlər (alkoqol, dərmanlar, kimyəvi maddələr)
• İnfeksion agentlər (viruslar, bakteriyalar, parazitlər)
• Travma və ya cərrahi müdaxilələr
• Radioterapiya və bəzi onkoloji müalicə üsulları
• Yaş artdıqca bəzi orqanlarda fibrozun inkişafı riski artır

Bəzi hallarda isə fibrozun konkret səbəbi aşkar olunmur və bu proses “idiopatik fibroz” adlanır.

Fibrozun əsas növləri və lokalizasiyası

Fibroz bədənin istənilən orqan və toxumasında inkişaf edə bilər. Ən çox rast gəlinən növlər bunlardır:

• Ağciyər fibrozu (pulmonar fibroz): Ağciyər toxumasında lifli dəyişiklik, tənəffüs çətinliyi və oksigen çatışmazlığına səbəb olur.
• Kistik fibroz: Əsasən genetik mənşəli, tənəffüs və həzm sistemində bəlğəmin qalınlaşması və orqanlarda fibrozlaşma ilə müşayiət olunur.
• Qaraciyər fibrozu: Qaraciyərdə normal parenxima hüceyrələrinin yerini birləşdirici toxuma tutur. Sirozun əsas mərhələlərindən biridir.
• Ürək fibrozu: Ürək əzələsində və klapanlarda elastikliyin azalması, aritmiya və ürək çatışmazlığına gətirib çıxarır.
• Böyrək fibrozu: Böyrək toxumasının sərtləşməsi, filtrasiya və ekskresiya funksiyasının pozulması.
• Dəri fibrozu (skleroderma): Dərinin və bəzən daxili orqanların bərkiməsi, elastikliyin azalması ilə müşayiət olunur.
• Miyofibroz: Əzələ toxumasında lifli dəyişikliklər.
• Pankreas, mədə, bağırsaq və digər orqanlarda lokal fibroz sahələri

Hər növ fibrozun klinik gedişi, diaqnoz və müalicə üsulu fərqlənir.

Fibrozun simptomları və klinik əlamətləri

Fibrozun simptomları yerləşdiyi orqandan və prosesin mərhələsindən asılıdır. Ən ümumi əlamətlər aşağıdakılardır:

• Ağciyər fibrozu: Xroniki öskürək, tənəffüs darlığı, fiziki aktivlik zamanı təngnəfəslik, barmaqların “baraban çubuğu” formasında qalınlaşması
• Qaraciyər fibrozu: Sarılıq, qarın boşluğunda maye yığılması (ascit), zəiflik, qidalanma pozğunluğu
• Böyrək fibrozu: Sidikdə dəyişiklik, ödem, arterial təzyiqin artması
• Dəri fibrozu: Dəridə sərtlik, qırışların yox olması, pigmentasiya pozuntusu
• Kistik fibroz: Tənəffüs yollarında tez-tez infeksiyalar, bağırsaq problemləri, fiziki inkişafdan geri qalma

Bəzi hallarda fibroz uzun müddət simptomsuz inkişaf edə bilər və yalnız irəliləyən mərhələdə aşkarlanır.

Diaqnostika və müasir müayinə üsulları

Fibrozun diaqnostikası üçün müxtəlif laborator və instrumental üsullardan istifadə olunur:

• Qan analizləri: İltihab göstəriciləri, qaraciyər və böyrək funksiyası, genetik testlər (kistik fibrozda)
• İmmunoloji və biokimyəvi göstəricilər
• Ultrasəs müayinəsi (USM)
• Kompüter tomoqrafiyası (KT) və maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT)
• Rentgen və fibroskan
• Biopsiya: Toxuma nümunəsinin mikroskopik araşdırılması
• Spirometriya və ağciyər funksiyasının qiymətləndirilməsi (pulmonar fibrozda)
• Molekulyar-genetik analizlər

Erkən diaqnostika fibrozun ağırlaşmalarının qarşısını almaq və düzgün müalicə planı qurmaq baxımından çox vacibdir.

Müalicə üsulları və müasir yanaşmalar

Fibrozun müalicəsi səbəbə, mərhələyə və orqana görə fərqlənir. Əsas prinsiplər bunlardır:

• Əsas xəstəliyin (iltihab, infeksiya, autoimmun proses və s.) aradan qaldırılması
• İltihabəleyhinə və immunmodulyator preparatlar
• Antifibrotik preparatlar (müasir dərmanlar fibrozun inkişafını ləngidə bilər)
• Simptomatik müalicə: Oksigen terapiyası (ağciyər fibrozu), diuretiklər (ödemlər), ürək və böyrək dəstəyi
• Fizioterapiya və reabilitasiya
• Genetik xəstəliklərdə – xəstəyə və ailəyə psixoloji və sosial dəstək
• Ağır hallarda orqan transplantasiyası (məsələn, qaraciyər və ya ağciyər)

Xroniki fibroz hallarında həyat tərzi dəyişiklikləri, sağlam qidalanma, infeksiyalardan qorunma və daimi tibbi nəzarət vacibdir.

Fibrozun profilaktikası və riskin azaldılması yolları

• İltihab və infeksiyaların vaxtında müalicəsi
• Alkoqol və toksik maddələrdən uzaq durmaq
• Sağlam həyat tərzi və balanslı qidalanma
• Autoimmun xəstəliklərin erkən diaqnostikası və müalicəsi
• Daimi tibbi müayinə və genetik risklərə nəzarət
• Bəzi hallarda vaksinasiya və gigiyena tədbirləri

Profilaktik yanaşma fibrozun inkişafının qarşısını almaqda və xəstələrin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır.

Fibrozun sosial və psixoloji aspektləri

Xroniki xəstəliklər və xüsusilə ağır gedişli fibroz halları xəstədə və yaxınlarında psixoloji gərginlik, depressiya, sosial adaptasiya çətinliyi yarada bilər. Həkim, ailə və cəmiyyətin dəstəyi, psixoloji konsultasiyalar və sosial reabilitasiya proqramları bu hallarda əvəzolunmazdır.

Azərbaycanda fibroz problemləri və klinik təcrübə

Azərbaycanda ən çox rast gəlinən fibroz formaları ağciyər, qaraciyər, böyrək və dəri fibrozudur. Hepatit, xroniki bronxit, böyrək çatışmazlığı, autoimmun xəstəliklər bu prosesin əsas səbəblərindəndir. Ölkədə tibbin inkişafı, müasir diaqnostik və müalicə imkanlarının genişlənməsi fibrozun vaxtında aşkarlanması və effektiv müalicəsinə şərait yaradır.

İctimai maarifləndirmə və profilaktik tədbirlər Azərbaycanda fibrozun yayılmasının və ağırlaşmasının qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.

Fibroz bədənin müxtəlif orqan və toxumalarında yaranan, birləşdirici toxumanın həddindən artıq inkişafı ilə səciyyələnən mürəkkəb patoloji prosesdir. Onun vaxtında aşkarlanması, səbəblərinin araşdırılması və müasir müalicə metodlarından istifadə olunması xəstələrin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır. Hər bir insan üçün fibrozun profilaktikası, sağlam həyat tərzi və mütəmadi tibbi nəzarət əsas prioritet olmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar