Gəncə çayının sol sahilində yerləşən Gəncə Qalası Qafqaz hərb tarixinin ən vacib istehkamlarından biridir. XVI əsrdə Osmanlı–Səfəvi müharibələrinin qızğın çağında sərkərdə Fərhad paşa tərəfindən tikilən bu müdafiə qurğusu təkcə hərbi-siyasi gücün təcəssümü deyil, həm də regionda memarlıq ənənəsini kökündən dəyişən yenilik idi. Qısa müddətə ucaldılan səkkizbucaqlı poliqonal planlı qala 6–12 metr hündürlüyündə, təxminən iki metr qalınlığında kərpic-daş divarlarla əhatələndi; bürclər arası məsafə o dövr üçün mükəmməl atəş sektorları yaradırdı. İnşaatda Arran memarlıq məktəbinə xas bişmiş qırmızı kərpic, çınqıllı gil məhlulu və bazalt bünövrə materiallarından istifadə olundu. Strategiyanın təməl prinsipi su və ərzaq təminatını təhlükəsiz saxlamaq idi, buna görə divar boyunca sarnıçlar, gizli su quyuları açıldı. Qala Gəncə karvan yolunu nəzarət altına alaraq Qarabağ, Şirvan və İrəvan istiqamətlərindəki hərbi hərəkəti koordinasiya edirdi. Şəhərin inzibati təbəqələşməsi də qala vasitəsilə quruldu: xarici bazar zonası, sənətkarlıq məhəlləsi, feodal iqamətgahı və naringala adlı daxili citadeldən ibarət dörd qatlı müdafiə sistemi formalaşdı. Qalanın inşası Gəncənin urban mənzərəsini palçıq divardan kərpic memarlığına sıçrayan dönüş nöqtəsinə çevirdi və şəhər sürətlə Qafqazın aparıcı ticarət-mədəniyyət mərkəzlərindən biri oldu.
Tarixi genezisi və inşaat motivləri
Gəncə şəhərinin ilk müdafiə qurğuları IX–XIII əsrlərə aid olsa da, 1139-cu il dağıdıcı zəlzələsi və ardınca gələn monqol şəhərin qala divarlarını demək olar ki, məhv etmişdi. XVI əsrə qədər şəhər palçıq divar və təbii relyeflə qorunurdu. Osmanlı qoşunları Gəncə üzərinə yürüş edərkən mövcud müdafiənin zəif olduğunu görüb yeni, möhkəm istehkam salmağa qərar verdilər.
Sərkərdə Fərhad paşa şəhərin cənub-şərq perimetrində hündür relyef seçdi. Buradan həm çay xətti, həm də qədim karvan yolu aydın görünürdü. İstehkamın əsas məqsədi Səfəvi əks-hücumunu qarşılayacaq ön xətt yaratmaq idi. Divarlar kərpic-daş mozaikasından, embrasurlu tirəli kəmərlərlə hörüldü, bastionlu bürclər top və tüfəng atəşi üçün optimal bucaq təmin edirdi.
Osmanlı hərb strategiyasında Gəncə Qalası
Osmanlı–Səfəvi qarşıdurmasında Qafqaz tampon zonaya çevrilmişdi. Gəncə Qalası İrəvan, Şirvan və Qarabağı bir-birinə bağlayan logistik düyün rolunu oynadı. Osmanlı komandanlığı qalaya 8 minlik garnizon yerləşdirərək ərzaq-sursat ambarları, toplar üçün meyilli rampalar tikdirdi.
Şəhər içində sosial bölgü də hərbi prinsiplərə uyğun dəyişdi. Xarici bazar zonası karvan mallarına, sənətkarlıq məhəlləsi silah ustalarına həsr edildi, iç qala isə feodal iqamətgahı və hərbi komandanlıq üçün ayrıldı. Bu təbəqələşmə vergi yığımını strukturlaşdırdı, müdafiəni mərhələləşdirdi.
Qala divarlarının memarlıq xüsusiyyətləri
Divarların planı qeyri-bərabər səkkizbucaqlı poliqondur; ümumi uzunluğu 13 kilometri keçirdi. Kərpic qatlar arasında çınqıllı gil məhlulu istifadə olunmuş, bazalt daş bünövrə seysmik dayanıqlığı artırmışdı. Divar daxilində dəhlizlər bürcləri birləşdirir, müdafiəçilərə hava şəraitindən asılı olmayaraq hərəkət imkanı verirdi.
Embrasur açıqları 15–20 santimetr eni ilə dövrün ox, yay və snəpər tüfəngi üçün optimal idi. Bəzi qapı bünövrələrində kufi yazılı dekorativ lövhələr quraşdırılmış, qüllələrin yuxarı hissəsində qaynar yağ tökmək üçün xüsusi oyma bacalar salınmışdı.
Şəhər daxilindəki funksional zonalar
Şiristan adlanan sənətkarlıq məhəlləsi zərgərlər və dəmirçilərin toplandığı iqtisadi mərkəz idi. Burada hazırlanan silah və zireh məhsulları birbaşa qaladakı hərbi anbarda saxlanılırdı. İç qalada xan sarayı, divanxana və xəzinə yerləşirdi, ən daxili naringala isə sığınacaq və təcili ərzaq ehtiyatı üçün istifadə olunurdu.
Divar boyunca qazılmış sarnıçlar və su quyuları mühasirə dövründə içməli su ehtiyatını qarşılayırdı. Qalanın alt qatında gizli qaçış tunellərinin olduğu da ehtimal edilir; bu tunellərin bir hissəsi XIX əsrdə Rusiya imperiyasının qazıntıları zamanı aşkarlanıb.
XIX əsrdə divarların sökülməsi və yenidənqurma
Gəncə Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olduqdan sonra 1873-cü il şəhər planına əsasən istehkam divarları söküldü, yerində Avropa tipli prospekt və bulvarlar salındı. Divar kərpicləri bələdiyyə binası, gimnaziya, teatr və kərpic zavodu tikintisində istifadə olundu.
Yalnız Şirəli bəy qülləsi, qala qapısının bünövrəsi və üç divar segmenti qorunmaq şərtilə saxlanıldı. Söküntü prosesində ortaya çıxan keramik fraqmentlər, mis sikkələr, silah parçaları Gəncə Tarix Muzeyinin ekspozisiyasına daxil edildi və bu gün də ziyarətçilərə açıqdır.
Arxeoloji tədqiqatlar və müasir bərpa
1980-ci illərdən başlayaraq aparılan stratigrafik qazıntılar XVI əsrə aid keramik qab, mis ox ucluqları, bazalt bünövrə daşları aşkar etdi. Tədqiqatlar qalada iki qat mədəni layın olduğunu sübut etdi: Osmanlı inşaat qatı və Səfəvi təmir qatı.
2007-ci ildə başlanan konservasiya layihəsi Şirəli bəy qülləsini və divar izlərini bərpa etdi, cığır boyunca informasiya lövhələri, LED işıqlandırma, sərbəst gəzinti üçün platformalar salındı. Planlaşdırılan interaktiv qala muzeyi və arxeoloji mərkəz ziyarətçi təcrübəsini daha da zənginləşdirəcək.
Turizm və mədəni irs
Gəncə Qalası yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi statusuna malikdir. Hər il sentyabrın ilk həftəsində Qala Günü festivalı keçirilir; burada orta əsr döyüş rekonstruksiyaları, xalq musiqisi konsertləri və ustad dərsləri təşkil olunur. Turist marşrutu Qala–İmamzadə–Cavad xan türbəsi xətti üzrə tərtib edilmiş, audio-bələdçi beş dildə fəaliyyət göstərir.
Qala ziyarətçilərə Gəncə çayı vadisinin panoramasını təqdim edən müşahidə meydançası, bürc başında foto zonası və suvenir butikləri ilə mədəni-funksional məkana çevrilib. 2025-dən etibarən virtual reallıq (VR) döyüş simulyatoru layihəsinin istifadəyə verilməsi planlaşdırılır.
Əfsanələr və xalq yaddaşı
Yerli rəvayətlərə görə, qalanın inşasında çay qumu və üzüm şirəsi qatılmış gil istifadə olunub; beləliklə kərpiclərin möhkəmliyi artıb, divarlar su keçirməz hala gəlib. Digər əfsanə Cavad xanın mərmi yağışı altında divar kərpiclərini qızdırılmış yağla bərkidərək müdafiəni gücləndirməsindən bəhs edir.
Xalq arasında dolaşan “Qala yıxılmadı, Gəncə böyüdü” atalar sözü isə divarların sökülməsinin şəhərin inkişafına mane olmadığını vurğulayır. Əfsanələr memarlıq faktlarını tamamlayaraq Gəncə Qalasının mədəni identitetdə yerini möhkəmləndirir.
| Tarixi mərhələ | Dövr | Əsas hadisə | Divar uzunluğu |
|---|---|---|---|
| Qədim qala | XI–XIII əsr | Monqol dağıntısı öncəsi müdafiə sistemi | 3,5 km |
| Osmanlı istehkamı | 1588–1606 | Fərhad paşanın poliqonal qalası | 13 km |
| Səfəvi dövrü | 1606–1747 | Şah Abbas yenidənqurma | 14 km |
| Rusiya imperiyası | 1873–1900 | Divar söküntüsü, Avropa prospektləri | 0,45 km |
| Müstəqillik dövrü | 1991–indiyədək | Konservasiya və turizm inkişafı | 0,45 km |
Gəncə Qalası əsrlər boyu siyasi maraqların kəsişdiyi Qafqaz torpaqlarında güc, dirəniş və yenidənqurma rəmzi olub. Osmanlı strateji zəkasının əsəri kimi başlayan bu istehkam sonrakı yüzilliklərdə Səfəvi təmirindən Rusiya bulvar planına, sovet laqeydliyindən müstəqillik dövrü bərpasına qədər çoxsaylı metamorfoz yaşadı. Qalanın divarları, bürcləri və gizli sarnıçları həm müdafiə, həm ticarət, həm də mərkəzləşdirilmiş idarə funksiyalarını üzərinə götürdü. Bu gün qalanın cəmi 450 metrlik zolağı salamat qalsa da, tarixi-urban simvol kimi Gəncənin identik mərkəzi olaraq qalır. Konservasiya edilmiş qüllə və divar izləri şəhərin qədim nəbzini müasir turizm ritminə sinxronlaşdırır. Arxeoloji qazıntılar, VR texnologiyaları və festival proqramları bu abidəni sadə fotostopdan ziyadə təcrübə platformasına çevirməkdədir. Rəvayətlər və xalq atalar sözləri qalaya mədəni qat qatır, memarlıq faktlarını emosional xatirəyə çevirir. Şirəli bəy qülləsi altında keçmişin cəngavər ruhu ilə indinin ziyalı səəsi üst-üstə düşür. Beləcə, Gəncə Qalası daş və kərpicdən ibarət möhtəşəm həcmlə yanaşı, həm də yaddaşın canlı miniatürüdür: tarixdən gələcək istiqamətə uzanan qırmızı kərpic yoludur.
Ən Çox Verilən Suallar
Mövcud divar kompleksi XVI əsrin sonu, 1588-ci ildə Osmanlı sərkərdəsi Fərhad paşanın əmri ilə inşa edilib. Əvvəlki qala strukturlarının tarixi XI–XIII əsrlərə qədər gedib çıxır.
Divarların hündürlüyü orta hesabla 6–12 metr arasında dəyişir. Qüllə hissələrində bu göstərici 14 metrə çatır.
XIX əsrdə divarlar söküldükdən sonra kərpiclər bələdiyyə binası, gimnaziya və kərpic zavodu kimi ictimai binaların tikintisinə yönəldilib.
Tarixi məlumatlar qalanın 30-dan çox müdafiə qülləsindən ibarət olduğunu göstərir. Hazırda yalnız Şirəli bəy qülləsi tam hündürlüyündə qorunub.
Qala qalıqları açıq park zonasında yerləşdiyi üçün sadə gəzinti pulsuzdur. Yalnız bələdçi xidməti və audio-tur paketi ödənişlidir.
Əsas konservasiya 2007-ci ildə başlayıb, divar bünövrələri möhkəmləndirilib, qüllə bərpa edilib və turizm infrastrukturu yaradılıb.
Hər il sentyabrın ilk həftəsində Qala Günü festivalı keçirilməkdədir. Tədbirdə döyüş rekonstruksiyaları, xalq musiqisi, ustad dərsləri təşkil olunur.
Divarlar bişmiş qırmızı kərpic, araları çınqıllı gil məhlulu və bazalt bünövrədən ibarətdir. Bu qarışıq iqlim və seysmik davamlılıq üçün ideal sayılır.
Gəncə Qalası Xanın bağı ərazisindədir, yaxınlıqda İmamzadə kompleksi, Cavad xan türbəsi və Şah Abbas məscidi yerləşir.
Planlara interaktiv qala muzeyi, VR döyüş simulyatoru və arxeoloji tədqiqat mərkəzinin qurulması daxildir. Məqsəd abidənin tarixi dəyərini qorumaq və turizm axınını artırmaqdır.
