Gədəbəy rayonu Qərbi Azərbaycanın dağətəyi zolağında, Murovdağ massivi ilə Şəmkir su anbarı vadisi arasında uzanan zəngin coğrafi kəsimdir. Burada orta yüksəklik 1 300–1 800 metr arası dəyişir, buna görə təmiz hava, mineral bulaqlar və qızılı günəş işığı yay aylarında belə sərin iqlim yaradır. Rayonun mis-molibden yataqları, kartof və lobya əkini, balıqçılıq ehtiyatı, qədim alban məbədləri və rus pravoslav kolonist kəndləri bir bütöv mozaika kimi yanaşı mövcuddur. Ərazidə 1 şəhər ‒ Gədəbəy şəhəri və 109 kənd qeydiyyata alınıb; hər kənd bir-birindən dialekt, yaylaq ənənəsi, paltar naxışı və folklor nümunələri ilə fərqlənir. Slavyanka kəndində XIX əsrdən qalan rus taxta kilsəsi var, Söyüdlü kəndi axar dağ bulaqları sayəsində arıçılıq mərkəzi hesab olunur, İnəkboğan yaylaqları isə maldarlığın beşiyi kimi tanınır. Bu kəndlərin özünəməxsus təbii sərvətləri – mərcan rəngli qızılgül bağı, naxışlı keçə emalatxanası, yarımpalıd meşələri – rayon brendinə marka dəyəri qatır. Hər yaşayış məntəqəsi Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyətinə tabe olan ərazi icra nümayəndəlikləri tərəfindən idarə olunur və rayon mərkəzinə olan məsafəsi logistik fəaliyyətlərin istiqamətini müəyyənləşdirir. Ən ucqar kənddən şəhər bazarına qida daşınması 90 kilometri keçmir, çünki son illərdə asfaltlanmış yol şəbəkəsi “Kənddən Masalara” proqramının əsas dayağına çevrilib. Bu coğrafiyada kənd həyatının möhkəmliyi təbiət sərtliyinə qarşı dözümlə deyil, həm də mədəniyyətin çevik uyğunlaşma qabiliyyəti ilə ölçülür. Dağ ətəyi enişində yaşayan hər ailə təkcə tarlasında toxum səpmir, həm də minillik yurd hekayəsini növbəti nəsillərə ötürür. Gədəbəy və kəndləri, beləliklə, təkcə inzibati vahid deyil, həm də zəngin etnik, ekoloji və mədəni qatların çarpazlaşdığı canlı laboratoriyadır.
Gədəbəy Rayonunun inzibati xəritəsi
Gədəbəy rayonu ölkənin qərb sərhəd xəttində, Şəmkir, Daşkəsən və Tovuz rayonları ilə həmsərhəd ərazidə yerləşir. Şimal sərhədi Murovdağ silsiləsinin 3 500 metr yüksəkliklərinə qədər uzanır, cənub-qərbdəki vadilər isə alçaq dalğalı relyeflə Qarabağ düzünə eniş yaradır.
İnzibati cəhətdən mərkəz – Gədəbəy şəhəri – ilə yanaşı 5 qəza tipli icra ərazi dairəsi və 24 bələdiyyə var, hər bələdiyyə 3–6 kəndi əhatə edir. Ən iri dairə Slavyanka mərkəzli dağətəyi zolaqdır, buraya 14 kənd daxildir. Ən kiçik dairə isə Şınıx bölgəsində, Miskinli kəndi ətrafındakı 4 kənddən ibarətdir.
Təbii-coğrafi zonalar və kəndlərin yerləşmə xüsusiyyətləri
Rayonun şimal yamacında iqlim subalp, yayı sərin, qışı kəskin qarla keçir; bu zonada yerləşən Gərgər, Söyüdlü, Qarabulaq yayla çəpərli təsərrüfat üsulu ilə məşhurdur. Burada torpaq qatının humus faizi azdır, amma bol çay şəbəkəsi tərəvəz becərməsini mümkün edir.
Cənub-qərb zonasında, İncə və Zəyəm çaylarının qovuşağında yerləşən Saratovka, Qalakənd, Arıqdam kimi kəndlər nisbətən mülayim iqlimə malikdir. Burada illik yağıntı 750 mm-ə çatır, bu da heyvandarlıqla yanaşı qiymətli yem bitkiləri, xüsusən yonca və qarğıdalı əkini üçün əlverişli şərait yaradır.
Etnik mənzərə və dil müxtəlifliyi
Əhalinin böyük hissəsini azərbaycanlı türklər təşkil etsə də, Slavyanka, Novosaratovka və Alexandrovka kəndlərində XIX əsrdə köçmüş pravoslav molokan icmaları yaşayır. Onların danışıq dili ruscanın qədim molokan dialektidir, amma gündəlik ticarət ünsiyyətində Azərbaycan türkcəsi geniş yayılıb.
Kəndlərarası yaylaq köçü zamanı müxtəlif etnosların nümayəndələri eyni yayla sahəsini bölüşdüyü üçün dil mübadiləsi güclənir, nəticədə molokan leksikonuna türk mənşəli sözlər, türk dialektinə isə rusca təsərrüfat terminləri daxil olur.
Kənd təsərrüfatı: ixtisaslaşma xəritəsi
Söyüdlü, Miskinli, İnəkboğan kəndləri kartof və lobya istehsalı ilə fərqlənir; orta statistik litr suda həll olmuş mineral duz miqdarı 120 mg/l olduğu üçün təbaşirli torpaqlarda bu bitkilər yüksək nişasta verimi göstərir.
Çay Rəsullu, Mirzəli və Aşağı Arıdalı isə arıçılıq üçündür; buradakı zəngin çiçək florası – dağ yoncası, kəklikotu, çətənəçiçəyi – balda misilsiz dad buketi formalaşdırır. Rayon balının diastaz indeksi orta hesabla 24 vahiddir ki, bu da onu ixrac üçün cəlbedici edir.
Sənaye və faydalı qazıntılar
Köhnə Mis şəhərciyi əsrin əvvəllərində Sovet İttifaqının ən iri mis-molibden komplekslərindən birinə ev sahibliyi edib. Bu gün zavodun yerində yenilənmiş flotasiya sexi var, illik 52 min ton xammal emal olunur.
Molibden konsentratı Arıqdam dəmir yolu stansiyasına, oradan da Gəncə metallurgiya bazasına göndərilir. Dağ filizinin emalı kəndlərə həm məşğulluq, həm də infrastruktur yatırımlarına imkan yaradır; zavod gəlirinin 4 faizi sosial layihələrə yönəlir.
Turizm potensialı və kənd homestay modeli
Slavyanka kəndi taxta kilsəsi və rus kulinar ənənələri ilə etnoturizm mərkəzinə çevrilib; ev sahibləri “çörək-peçeniye” ustad dərsləri, “kvas” dequstasiyası və at arabasında ekskursiya paketi təklif edir.
İnəkboğan yayla yolunda yerləşən “Göyqala” təbii sərdabəsi mağara sistemləri, şəlalələr və ibtidai dövr yəhər izləri ilə geoturistləri cəlb edir. Burada homestay evləri yaz-yay mövsümündə maldarlara, payız-qış mövsümündə turistlərə xidmət göstərir, beləliklə mövsümi gəlir boşluğu doldurulur.
Sosial infrastruktur və mədəniyyət ocaqları
Rayon üzrə 48 ümumtəhsil məktəbi, 3 peşə liseyi, 1 dövlət kolleci fəaliyyət göstərir. Slavyanka liseyində rus dili, Qarabulaq məktəbində isə ingilis dili təmayüllü siniflər açılıb.
Mədəniyyət evləri xüsusən Qalakənd, Tövhə, Zəhmət və Aşağı Arıdalı kəndlərində əsas mədəniyyət mərkəzidir. Burada “Dədə Qorqud” dastan gecələri, saz müsabiqələri və “Bal Festivalı” kimi tədbirlər təşkil olunur və rayonun turizm brendi möhkəmlənir.
Cədvəl: kəndlərin əhali sayına görə qruplaşması
| Əhali qrupları | Kənd sayı | Məsələn |
|---|---|---|
| 0–500 nəfər | 46 | İnəkboğan, Gərməşeyli |
| 501–1 000 nəfər | 37 | Qarabulaq, Tövhə |
| 1 001–2 000 nəfər | 18 | Slavyanka, Miskinli |
| 2 001–4 000 nəfər | 8 | Çay Rəsullu, Qalakənd |
Gədəbəy kəndlərini tədqiq etmək bir rayonun coğrafiyasını deyil, həm də böyük mədəni xəritəni oxumaq kimidir. Dağ yamacında tikilmiş rus kilsəsi ilə yan-yana duran alban məbədi, çay kənarında qurulan su dəyirmanı ilə həmsərhəd sovet filiz şaxtası bu torpaqda fərqli tarixi qatları üst-üstə yerləşdirir. Kəndlərin hər birində təbiət sərvəti malik olduğu qədər də unikal məşğulluq nümunəsi formalaşıb; birində daş yonma, digərində keçə toxuma, başqa birində bal süzümü mükəmməl sənətkarlığa çevrilib. Müasir dövrdə asfaltlanan yollar, mobil rabitə və internet xətti ucqar yaylaları informasiya axınına qoşur, amma kənd sakinləri yenə də min illik köç mərasimindən, saz çalınan toy adətlərindən və buz kimi bulaqların sorağından vaz keçmir. Rayonun 109 kəndi vahid idarəetmə altında olsa da, hər biri özünün folklor rəvayətlərini, dialekt melodiyasını və qonaqpərvərlik ənənələrini qoruyub saxlayır. Gədəbəyin dağlarında, dərələrində, yayla yollarında addımladıqca insan təkcə coğrafi məkan deyil, həm də zaman qatları arasında səyahət edir. Sovet mədən lampası ilə qədim alban zirehindən tutmuş rus xalq nağıllarındakı samovar obrazına qədər zəngin simvollar burada bir lövhədə birləşir. Kənd homestay modeli, arıçılıq klasteri, turizm marafonları və ekoloji startap layihələri kənd həyatını gəlirin dayanıqlı mənbəyinə çevirir, gənc nəsil üçün yeni horizo nt açır. Gədəbəyin gələcəyi yol çəkilişindən, sosial şəbəkə tanıtımından ibarət olacağı kimi, köhnə dəyərlərin qorunub saxlanılması ilə də ölçüləcək. Dağlar hələ də qoynunda təravət, bulaqlar ləzzət, kəndlər isə mədəniyyət saxlamağa davam edir; məhz bu harmoniyanın fonunda Gədəbəy gələcəyə addımlayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Rəsmi inzibati bölgüyə görə rayonda Gədəbəy şəhəri ilə yanaşı 109 kənd mövcuddur. Hər kənd yerli bələdiyyə və ərazi icra nümayəndəlikləri vasitəsilə idarə olunur. Kəndlərin sayı son illərdə dəyişməyib, yalnız bəzi yaşayış məntəqələrinin sərhədləri plan-ölçmədə dəqiqləşdirilib. Yəni ümumi inzibati vahid strukturu sabit qalır.
Ən çox əhalisi olan yaşayış məntəqəsi Çay Rəsullu kəndidir, burada 3 200 nəfərə yaxın sakin yaşayır. Kənd strateji yol kəsişməsində yerləşdiyi üçün ticarət, təhsil və səhiyyə infrastrukturu yaxşı inkişaf edib. Ətraf kəndlərdən istehsal malları burada bazara çıxarılır. Bu faktor əhalinin illik artımını dəstəkləyir.
Slavyanka XIX əsrdə Rusiyadan köçmüş molokan icmasının məskənidir. Taxta kilsə, rus dilində ibtidai təhsil sinifləri və “kvas” hazırlama ənənəsi kəndi fərqləndirir. Ətnoqrafik tur paketləri məhz Slavyankada başlanır. Kənd həm də kartof və bal istehsalı ilə bazar payı tutur.
Şimal-şərq yamacında yerləşən Gərgər, Söyüdlü kimi kəndlərdə maldarlıq əsas gəlir mənbəyidir. Yay aylarında ailələr sürüləri İnəkboğan yaylasına çıxarır, burada süd-çörək istehsalı və kərə yağı hazırlanması yaylaq bazarlarını formalaşdırır. Qışda isə otlaq ehtiyatını qarşılamaq üçün yonca bağları payızda yığılıb saxlanılır.
Son on ildə “Kənd Yolu” dövlət proqramı çərçivəsində əsas kəndlərə aparan magistral hissələr asfaltlanıb. Lakin yüksək dağ kəndlərinə gedən bəzi yollar hələ də çınqıllı vəziyyətdədir və yağış mövsümündə çətin keçilən olur. Yolların tam təmiri 2026-cı ilin investisiya planına salınıb.
Əksər kənd məktəblərində tədris Azərbaycan dilindədir. Slavyanka və Novosaratovka kimi rusdilli icmaların yaşadığı kəndlərdə rus bölməsi fəaliyyət göstərir. İngilis dili erkən yaşdan seçmə fənn kimi tətbiq olunur. Təhsil Nazirliyi 2024-cü ildən STEAM kabinələri quraşdırmağa başlayıb.
Rayon bitki örtüyü kəklikotu, dağ yoncası, vələs çiçəyi kimi nektarı bol endemik növlərlə zəngindir. Balın diastaz indeksi yüksəkdir, bu da tərkibinin minerallarla zəngin olduğunu göstərir. Dad buketi yüngül ədviyyə notları ilə seçilir və rəngi tünd kəhrəbadır. Hər il “Bal Festivalı”nda keyfiyyət nümunələri mükafatlandırılır.
Populyar marşrut Slavyanka-Göyqala-Çay Rəsullu xəttidir. Burada rus kilsəsi, təbii mağara sərdabəsi və bal dequstasiyası dayanacaqları var. Digər marşrut Qalakənd qalası, Söyüdlü bulaqları və arı fatehi çadırlarına gedir. Tur paketləri həm piyada trekking, həm də at gəzintisi formatında təklif olunur.
Mərkəzi kəndlərdə fiber-optik şəbəkə çəkilib və 30-50 Mbit / saniyə sürət təqdim olunur. Ucqar yayla kəndlərində hələlik 4G mobil internet üstünlük təşkil edir. 2025-ci ilə qədər bütün məntəqələrdə genişzolaqlı xəttin çəkilməsi planlaşdırılıb.
Evlərdə qonağa əvvəlcə pendir-çörək, bal-kərə yağı və təndir istiotu təklif olunur. Yaylaqda qonaq üçün ayran, qarğıdalı çörəyi və qaymaqla qovut süfrəyə qoyulur. Hər evin qarşısında qonaqlar üçün ayrılmış taxta skamyalar və samovar çayı vacib detallardır. Bu ənənə əsrlər boyu qorunaraq turizm paketinin cazibəsini artırır.
