Hakışta: İfa Mühiti, İcra Qaydası

Azərbaycan toy-nişan mərasimlərinin səsli, rəngli, sözlü dünyasında bəzi elementlər var ki, onları görməsən də, eşidən kimi dərhal həmin ab-havanı xatırlayırsan. Hakışta da elə bu duyğunu oyadan ənənəvi ifadədir. Naxçıvan başda olmaqla Cənubi Zəngəzur və Aran mühitində toy üçün toplanan cavan qız-gəlinlər dairə qurub “haxışta” nidaları ilə qoşmalara, bayatılara oxşayan şən misralar səsləndirir, eyni zamanda halay sayağı rəqs edirlər. Folklorşünasların lüğətlərində sözün məzmunu belə şərh olunur: toy və nişan zaman­la­rın­da oxunan nikbin mahnılar, hər bənddən sonra “haxışta” kəlməsi təkrarlanır .Çox vaxt bu misralar gəlinin tərifinə, ev sahibi ailənin xeyir-duasına, verilən payın bolluğuna toxunur, amma xəyal, sevgi, həsrət tonları da duyulur. Ritm yavaş­dan sürətlənir, “haxışta” sözü musiqi aləti kimi funksionallaşır, zərb alətlərinin, zurna-balabanın müşayiəti ilə ayaq basmalar sinxronlaşır. Məhz bu canlılıq toyun kulminasiya nöqtələrindən birini formalaşdırır. Hakışta həm söz, həm rəqs, həm də sosial rituallaşma rolunu daşıyır, çünki dairədə cavan gəlinlərlə yanaşı rəfiqələri də iştirak edir, beləliklə “birlikdə sevinmək” mesajı güclənir. Nəhayət, hakışta kənardan baxanda sadə oxşama görünə bilər, lakin o, kütləvi iştirak, impovizasiya və mərasimin dramatik ritmini tənzimləmək baxımından xüsusi funksiyası olan poetik kod kimi yaşamağa davam edir.

Hakıştanın mənşə kökləri

Ədəbiyyatşünaslar sözün fars-tat mənşəli “hak əştə” (şən nida, coşğu) tərkibindən yarandığı versiyasını irəli sürürlər, lakin xalq danışığında “haxışta” kimi səslənməsi Naxçıvan dialektinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdığını göstərir. XIX əsrin sonu yazılı mənbələrində toy təsvirlərində “hakışta havaları” ifadəsinə rast gəlinir; bu, artıq formasını bərkitmiş ənənə olduğuna işarədir.
Azərbaycan toy adətləri haqqında Vikipediya məqaləsində də qeyd olunur ki, Naxçıvan diyarında qız evində cavanların ifa etdiyi halay sayağı rəqs “haxışta” adlanır. Deməli, termin həm musiqi, həm də rəqs vahidi kimi işləkdir. Vaxtilə bölgəyə gəlmiş rus etnoqrafları notlaşdırma aparmamış olsalar da, təsvirlərində “gənclərin əl-əl tutu­şub dairə qurması və hər misrada haxışta deyib ayaq döyməsi” motivi təkrarlanır.

Strukturu və poetik xüsusiyyətləri

Hakışta bayatı ölçüsünə bənzər dörd-beşhecalı tapşırmalardan yaranır, lakin əsas xüsusiyyət hər misranın sonunda refrend kimi “haxışta” səslənməsidir. Bu refrend auditoriyanı ritmə cəlb edir, eyni zamanda növbəti misra üçün nəfəs fasiləsi yaradır.
Məzmunca misralar gəlin-bəy tərifi, sevgi arzuları, bolluq diləkləri, kəndin təbiət obrazları və bəzən yumorlu atmacalardan ibarətdir. Məsələn: “Bu gün ayın onudur, haxışta / Zərxaradan donudur, haxışta / Qurban olum qardaşa, haxışta / Bu gün onun toyudur, haxışta”  Sözlər sadədir, amma ritmik enerjini daşımaq üçün bəs edəcək qədər canlıdır.

İfa mühiti və icra qaydası

Hakışta əsasən xınayaxdı axşamında və nişan günü qız evində icra olunur; dairənin ortasında gəlin oturur, ətrafında rəfiqələri əl-əl tutub dairəvi hərəkətlərlə rəqs edirlər. Dairədəki qızlardan biri başı­çalçı vəzifəsini öhdəsinə götürüb misraları oxuyur, digərləri refrendi təkrar edir.
Musiqi müşayiəti zurna-nağara və ya sadəcə dəf ola bilər. Döyüntü 2/4 ölçüsündə sürətlə irəliləyir, lakin hər “haxışta” nidaları zamanı döyüntü vurğulanır, ayaq vurma hərəkəti güclənir. Bu mexanizm auditoriyanın əl çalması ilə birləşib kollektivi sinxronlaşdırır.

Dialekt və bölgə fərqləri

Naxçıvanın Ordubad zonasındakı səsləniş “hakışqa” kimi də qeyd olunur Zəngəzur folklor örnəklərində isə “həxəştə” variantına rast gəlinir; burada son heca bəzi səs uyumlarına görə dəyişir. Bərdə-Gəncə zonasına ötürülən variantlar artıq şifahi deyil, yazılı toylarda “bayatı-hakışta” kimi birləşmə alıb.
Mətn mövzusu baxımından da fərqlər var: Aran bölgəsində bolluq və heyvandarlıq motivləri (“ağ dəvə düzdə qaldı, hakışta”) üstünlük təşkil edir  dağlıq zonalarda isə “yarı mənə tuş eylə” tipli sevgi misraları daha çox görünür.

Hakıştanın funksional rəngarəngi

Etnomuzikoloqlar hakıştanı sadəcə mahnı-rəqs forması deyil, sosial rituallaşma mexanizmi kimi qiymətləndirir. Onun vasitəsilə qadın­lar toya öz paylarını – zarafat, xeyir-dua, məharət – əlavə edir. Hakışta təkcə əyləncə deyil, sözlə bərəkət çağırışı, yeni qurulan ailəyə kollektiv enerji köçürülməsidir.
Həmçinin, təpədən dırnağa bəzənən gənc qızlar dairədə dövrə vurarkən öz namizədlərinə “gizli mesajlar” ünvanlayır; yüksək səsli refrend bu gizliliyi xalqa açıq edir, amma yenə şən zarafat formasında saxlayır. Beləliklə, hakışta individual niyyəti ictimai platformaya daşıyır, amma konflikt yaratmadan.

Hakışta mətnlərinin nümunələri

İnternetdə toplanan mənbələrdən və lüğət kitablarından seçilən tipik mətnləri aşağıdakı cədvəldə görə bilərik:

Cədvəldən görünür ki, misralar bölgəyə uyğun obrazlar gətirməklə yanaşı, “haxışta” refrendi sayəsində vahid folklor çərçivəsini qoruyur.

Hakıştanın müasir interpretasiyaları

Son illər xınayaxdı mərasimlərini təşkil edən şirkətlər hakışta qruplarını profesional icraçı komandaya çeviriblər. Zurnacı-nağaraçı ilə yanaşı, vokal qız qrupuna mikrofon, sintezator əlavə edilir; köhnə misralar pop-folk aranjimanında səslənir.
Bununla belə, folklorçular xəbərdarlıq edir ki, texniki gücləndirmə ritmin ruhunu bozmasın. Ənənəvi dairə, ayaq basma, canlı səs harmoniya­ları qalmasa, hakışta modern toylarda “karaoke mənzərə”yə çevrilmək riski daşıyır. Buna görə də həm müasirlik, həm autentiklik tarazlanmalıdır.

Folklorşünaslıq baxımından əhəmiyyəti

Hakışta poeziyada da ritmik kəsinti texnikası kimi təhlil edilir: refrendli misralar xalq ədəbiyyatının paralelizm, təkrar, ahəng prinsiplərini gücləndirir. Şifahi ifada isə yaddaş üçün asan qalır, çünki daim “haxışta” ilə yaddaş işarəsi qoyulur.
Tədqiqatçılar hakışta nümunələrini toplayıb variantları müqayisə etməklə dialekt fərqlərini, eləcə də toy mərasimlərinin tarixi transformasiyasını öyrənirlər. Bu, həm musiqi, həm dil, həm sosial antropologiya üçün dəyərli materialdır.

Hakışta məclis ritmimizin zarafat notu, qadın şənliyinin poetik imzası, musiqi və rəqsin birgə palitrası kimi əsrlərdən bəri yaşayır. Söz – “haxışta” – sadə nida kimi səslənsə də, misraların hər gözəl arzusunu, toy evinin küyünü, gənclərin sevincini daşıyır. Halay sayağı dairəvi rəqs toyun enerjisini mərkəzdə cəmləyir, refrend hər misrada yeni coş­ğu qatır, təkrarladıqca kollektiv ruhu bərkidir. Müasir aparat, səhnə işığı, studiya aranjimanı gələcək nəsillərə bu ənənəni tanıtmaq üçün lazımdır, lakin xatırlamalıyıq ki, hakıştanın canı canlı səs, sinxron ayaq basma, bir də “haxışta” nidaları ilə ürəkdən-ürəyə keçən saf niyyətdədir. Hər toyda səslənən hər hakışta misrası min illik sözdən zərrədir; bu zərrələr birləşib xalqın kollektiv yaddaşında bərəkət, sevgi, nikbinlik körpüsünü qurur.

Ən Çox Verilən Suallar