XVIII əsrin ilk rübündə Qafqaz coğrafiyası üç böyük siyasi mərkəzin maraqlarının kəsişdiyi meydan idi. İsfahan sarayının daxili çəkişmələri və paytaxtın əfqan qüvvələri tərəfindən işğalı İranın müdafiə qabiliyyətini ciddi şəkildə zəiflətmişdi. Osmanlı imperiyası qərbdən təzyiqi artırır, Rusiya isə Baltik uğrunda çox illik müharibəyə baxmayaraq Xəzər dənizi vasitəsilə cənuba çıxış istəyirdi. Çar I Pyotrun 1722-ci ildə başladığı ekspedisiya Dərbənd, Bakı və Xəzəryanı vilayətləri qısa müddətdə nəzarətə götürdü və bu hərbi uğurun nəticəsi kimi Peterburq Müqaviləsi dünyaya gəldi. Sənəd nominal olaraq Rusiyanın işğal etdiyi torpaqları hüquqi çərçivəyə salmalı idi. Safəvi tərəfin müqavimət resursu məhdud idi, lakin saray aristokratiyası bu bəndləri dövlətin varlığına təhdid hesab edirdi. Belə çətin situasiyada II Təhmasib müqaviləni ratifikasiya etməyə tələsmədi, amma çar ordusunu dəf etmək üçün də real hərbi qüvvə yox idi. Müqavilə öz dövrünün beynəlxalq hüquq anlayışında ərazi dəyişməsinin kağız üzərində ilk təsdiqi sayılsa da, de-fakto hakimiyyətin təsdiqi üçün yetərli olmadı və beş il sonra Rəşt və Gəncə sazışləri ilə ləğv edildi. Lakin Peterburq Müqaviləsi gələcək Rusiya-İran, eləcə də Rusiya-Osmanlı münasibətlərində sərhəd məsələlərini danışıqlar predmetinə çevirdi. Böyük güclərin Qafqazda ilk rəsmi təsir bölgüsü də məhz bu sənəd vasitəsilə kağıza köçürüldü. Müqavilə həm də yerli feodal elitalara böyük siyasətdə diplomatik manevrin nə qədər mühüm olduğunu göstərdi. Hərçənd sənəd qısaömürlü oldu, tarixçilər onu Rusiya imperiyasının cənub strategiyasının başlanğıc nöqtəsi, Safəvi varisləri üçünsə itirilmiş imkanlar simvolu kimi dəyərləndirirlər.
Müqavilənin imzalanmasına aparan hərbi kampaniya
I Pyotr Şimal müharibəsinin son mərhələsində Baltikdəki uğurlarını gücləndirmək üçün Asiya ticarət yollarına çıxdıqda Xəzər dənizi onun üçün açar məkan idi. 1722-ci ilin yayı rus donanmasının Dərbəndi dənizdən mühasirəyə alması və şəhərin müqavimətsiz təslim olması ilə nəticələndi. Gələn ay Bakı limanı da Oxotnikov flotiliyasının top atəşləri eşidilmədən rusların əlinə keçdi.
Rus ordusu dərinliklərə irəliləməyə çalışarkən yay xəstəlikləri, çətin relyef və təchizat xətlərinin uzunluğu səbəbindən itkilər verdi. Buna baxmayaraq Xəzər sahili boyunca Gilan, Mazandəran və Astarabad vilayətlərində yerli xanlar çara vassallıq andı içməyə məcbur edildi. Safəvi sarayı bu reallıqla üz-üzə qalaraq diplomatik masa arxasına oturmağa razılaşdı.
Sənədin maddi hüquqi strukturu
Peterburqda hazırlanan müqavilə yeddi maddəlik idi və rus dilində tərtib edilən nümunə farsca versiyaya paralel təqdim olunmuşdu. Birinci maddə Dərbənd, Bakı və Şirvan əyalətlərinin, ikincisi isə Gilan, Mazandəran və Astarabad vilayətlərinin Rusiyaya verilməsini təsdiq edirdi.
Üçüncü maddəyə əsasən rus qoşunları ələ keçirilən şəhərlərdə qarnizon saxlamaq hüququ qazanırdı. Dördüncü maddə Xəzər dənizində rus bayrağına eksklüziv ticarət üstünlüyü verirdi. Beşinci maddə Rus tacirlərinin Səfəvi torpaqlarında vergi güzəştlərini təsbit edir, altıncı maddə isə şah ordusuna guya hərbi yardım vəd edirdi. İcra mexanizminin olmaması sənədi faktiki olaraq işğal rejimini rəsmiləşdirən kağıza çevirdi.
Safəvi dövləti daxilində siyasi ziddiyyətlər
II Təhmasib formalaşmamış hakimiyyətini möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə apararkən saray aristokratiyasının iki fərqli mövqeyi ilə üzləşdi. Bir qrup kompromisi xilas yolu sayır, digər qrup isə müqaviləni imperiyanın varlığına təhlükə kimi qiymətləndirirdi. Şah sənədi ratifikasiya etmədi, çünki ümid edirdi ki, gələcəkdə rusların uzunmüddətli işğalı mümkün olmayacaq.
Bu qərar daxili müxalifəti qismən sakitləşdirsə də, ordunun təchizat problemlərini, əfqanlar və osmanlılarla eyni vaxtda mübarizə zərurətini aradan qaldırmadı. Nadirqulu xanın yüksəlişinə qədər şah diplomatik tənəzzül vəziyyətində qaldı.
Rusiyanın bölgədə əldə etdiyi iqtisadi faydalar
Xəzərin cənub sahillərində nəzarət Rus tacirlərinə ipək, ağac, kürü kimi məhsulları Astarxan limanına maneəsiz daşımaq imkanı verdi. Yeni gömrük məntəqələri dövlət xəzinəsinə əlavə rüsum axını yaratdı. Dərbənd qalası və Bakı limanı Şimali Qafqazdan gələn karvan yollarının təhlükəsizliyinə nəzarət üçün istifadə edildi.
Lakin ekspedisiya xərcinin yüksək olması və tropik xəstəliklər səbəbindən artan itkilər pyotr dövrü büdcəsini çətin vəziyyətə saldı. Çar məsləhətçiləri Xəzər uğrunda sabit mövqe tutmaq üçün daha çox sərmayə tələb olunduğunu başa düşdü.
Osmanlı imperiyasının diplomatik manevrləri
Rusiya ordusunun Xəzər sahilinə çıxışı Osmanlı sarayında narahatlıq yaratdı. Konstantinopol diplomatiyası ruslarla paralel danışıqlara başlayaraq 1724-cü ildə regionu təsir zonalarına bölən razılaşma əldə etdi. Hər iki imperiya Səfəvi dövlətinin zəifliyindən faydalanmağa çalışsa da, bu əməkdaşlıq uzun sürmədi.
Osmanlı hərbi xərcləri gözləniləndən artıq oldu və Portanın diqqəti Balkan istiqamətinə yönəldi. Rusiya isə Baltik problemlərinə qayıtmağa məcbur qalaraq Xəzər sahilində möhkəmlənmək üçün resurs çatışmazlığı ilə üzləşdi.
Rəşt və Gəncə sazışləri müqaviləni necə ləğv etdi
Nadirqulu xanın ordusu Qafqaz istiqamətində sürətli zəfərlər qazanaraq işğal edilmiş ərazilərin çoxunu azad etdi. 1732-ci il Rəşt və 1735-ci il Gəncə sazışləri Rusiya imperiyasını bütün Xəzəryanı vilayətlərdən könüllü şəkildə geri çəkilməyə razı saldı.
Rusiyaya ticarət güzəştləri və diplomatik nümayəndəlik hüquqları saxlandı, amma hərbi varlıq sona çatdı. Bu fakt Peterburq Müqaviləsinin beynəlxalq səviyyədə ratifikasiyadan kənar sənəd kimi uzunmüddətli legitimlik daşımadığını sübut etdi.
Müqavilənin hüquqi presedenti və beynəlxalq əhəmiyyəti
Peterburq sənədi Qafqazda ərazi dəyişməsinin ilk dəfə rəsmi aktla təsbit olunması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. XIX əsrdə imzalanmış Gülüstan, Türkmənçay və Ədirnə sazışləri üçün normativ nümunə kimi xidmət etdi.
Sənəd həm də regional dövlətlərin daxili zəifliyinin böyük güclər tərəfindən ərazi iddiaları şəklində necə istismar oluna biləcəyini göstərən dərs oldu. Diplomatiya tarixi baxımından Peterburq protokolları siyasi iradə, hərbi güc və hüquqi forma arasındakı əlaqəni aydın nümayiş etdirir.
Müasir tarixşünaslıqda yeni yanaşmalar
Son illərdə aparılan araşdırmalar sənədi yalnız Rusiya ekspansiyasının məhsulu kimi deyil, həm də Səfəvi sarayının daxili böhranının göstəricisi kimi qiymətləndirir. Osmanlı arxivləri ilə müqayisə aparan tarixçilər bu aktı üçtərəfli rəqabətin müvəqqəti tarazlıq nöqtəsi kimi təqdim edirlər.
Eyni zamanda Rusiya diplomatiyasında cənub siyasətinin formalaşması prosesini öyrənən tədqiqatçılar Peterburq Müqaviləsini zəruri geopolitik laboratoriya hesab edir. Bu yanaşma sənədin qısaömürlü olmasına baxmayaraq onun strateji mirasını ön plana çıxarır.
| Əsas maddə | Rusiyanın qazancı | İranın itkisi |
| Maddə 1 | Dərbənd, Bakı, Şirvan üzərində nəzarət | Şimal ticarət arteriyasının itirilməsi |
| Maddə 2 | Gilan, Mazandəran və Astarabad resursları | İpək və ağac xammal bazasının itməsi |
| Maddə 4 | Xəzərdə eksklüziv ticarət bayrağı | Gömrük rüsumlarının azalması |
| Maddə 6 | Nüfuz aləti kimi hərbi yardım vədi | Real fayda verməyən nominal dəstək |
Qafqaz tarixində Peterburq Müqaviləsinin izləri
Peterburq Müqaviləsinin müddəaları qısa müddət sonra ləğv edilsə də, sənəd bölgədə böyük güclərin rəqabətini diplomatik forma ilə rəsmi sənədə çevirən ilk addım oldu. I Pyotr Xəzərə enmə strategiyasını kağız üzərində təsdiqlədi, Safəvilər isə suverenlik boşluğunun nələrə gətirib çıxaracağını acı təcrübə ilə gördü. Müqavilə göstərdi ki, hərbi uğur hüquqi təminatla möhkəmlənməzsə, uzunömürlü olmayacaq. Rəşt və Gəncə sənədləri bu tezi təsdiqləyərək itkiləri bərpa etdi və regionda yeni güc balansı formalaşdırdı. Bugünkü geosiyasi reallıqlar Qafqazda enerji kəmərləri, nəqliyyat dəhlizləri və sərhəd təhlükəsizliyi məsələlərini yenidən gündəmə gətirir. Peterburq Müqaviləsinin təcrübəsi yerli dövlətlərə daxili sabitliyin və çevik diplomatiyanın nə dərəcədə həlledici olduğunu xatırladır. Region xalqları üçün bu sənəd həm tarixi dərs, həm də beynəlxalq hüquq anlayışının inkişaf mərhələsini göstərən nümunədir. Akademik dairələrdə müqavilənin çoxfaktorlu qiymətləndirilməsi davam edir və hər bir yeni araşdırma Qafqazın mürəkkəb siyasi mozaikasını daha da aydınlaşdırır. Beləliklə, Peterburq Müqaviləsi yalnız arxiv tozunda qalmış kağız deyil, bu gün də strateji seçimlərə işıq tutan canlı keçmişdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Peterburq Müqaviləsi 12 sentyabr 1723-cü ildə imzalanıb. Sənəd Rusiya imperiyası ilə Safəvi dövləti arasında qısa diplomatik danışıqların nəticəsi idi. İmzanın ardınca ratifikasiya üçün cəmi 40 günlük müddət qoyulmuşdu. Safəvi şahı II Təhmasib bu müddətdə ratifikasiya etmədi.
Sənədə görə Dərbənd, Bakı, Şirvan, Gilan, Mazandəran və Astarabad Rusiyaya verilməli idi. Bu bölgələr Xəzər dənizinin şimal və cənub sahillərində strateji liman və istehsal mərkəzləri idi. Ərazi bəndləri Rusiyanın Xəzərə birbaşa çıxışını genişləndirirdi. Safəvi dövləti faktiki olaraq Xəzər sahilindəki mövqeyini itirirdi.
II Təhmasib daxili narazılıq və əfqan işğalının doğurduğu hərbi vəziyyət üzündən ehtiyatlı davranmağa məcbur idi. Aristokratiyanın mühüm hissəsi ərazi güzəştlərini dövlətin məhvi ilə eyniləşdirirdi. Şah həm də rus ordusunun resurs çatışmazlığını və Osmanlı təzyiqini diqqətə alırdı. Buna görə sənədi imzalasa da ratifikasiya etmədi.
İmperator I Pyotr Xəzər dənizini Hind okeanına gedən ticarət yolunda körpü kimi görürdü. Dənizdə üstünlük həm iqtisadi gəlir, həm də hərbi-strateji mövqe demək idi. Baltik uğurlarını cənub istiqamətində tamamlayaraq imperiyanı iki okeana açılan gücə çevirmək planı vardı. Xəzər sahillərinin işğalı bu strategiyanın ilk mərhələsi idi.
Müqavilənin müddəaları 1732-ci il Rəşt və 1735-ci il Gəncə sazışləri ilə ləğv olundu. Sənədlər Rusiyanı Xəzəryanı vilayətlərdən çıxmağa və əraziləri İrana qaytarmağa məcbur etdi. Nadirqulu xanın hərbi uğurları bu dəyişikliyə əsas səbəb idi. Rusiya yalnız ticarət imtiyazlarını saxladı.
Osmanlı dövləti Rusiya ilə birbaşa toqquşmadan qaçmaq üçün diplomatik xətt seçdi. 1724-cü il Konstantinopol razılaşması təsir zonalarının bölüşdürülməsi ilə nəticələndi. Porta Xəzərdə rus hegemonluğunu məhdudlaşdırmaq istəyirdi, lakin hərbi xərclər planları çətinləşdirdi. Son nəticədə uzunmüddətli ittifaq formalaşmadı.
İşğal gömrük və ticarət imtiyazları gətirsə də, logistika xərcləri və hərbi saxlamalar çox yüksək idi. Tropik xəstəliklər və yerli üsyanlar ordunun xərclərini artırdı. Rus büdcəsi Baltik müharibəsi ilə paralel bu yükü daşıya bilmirdi. Qazanc xərci kompensasiya etmədi və imperiya geri çəkilməyə razılaşdı.
Sənəd Xəzərdə rus bayrağına faktiki üstünlük tanıdı. De-yure təsdiq olmasa da, Rusiya dənizdə daimi hərbi-dəniz mövcudluğu üçün əsas qazandı. Müstəqil dövlətlər yarananda Xəzər hüquqi rejimi ilə bağlı müzakirələr bu presedenti xatırladırdı. Dənizin bölünməsi məsələsi hələ də beynəlxalq gündəmdədir.
Sənəd göstərdi ki, bölgə böyük güclərin siyasi pazarlıq predmetinə çevrilə bilər. Ərazi dəyişmələri yerli xalqların gələcəyini öz iradəsindən kənarda təyin edirdi. Bu təcrübə sonradan milli hərəkatların motivasiya mənbəyi oldu. Müasir sərhədlərin formalaşmasında həmin dövrün təsirləri sezilir.
Tədqiqatçılar sənədi Rusiya cənub strategiyasının ilk hüquqi addımı sayırlar. Eyni zamanda o, Safəvi dövlətində mərkəzi hakimiyyətin zəiflədiyini göstərən nümunədir. Bəziləri müqaviləni qısaömürlü akt hesab etsə də, diplomatik presedent baxımından əhəmiyyətli sayanlar çoxdur. Ümumi fikir budur ki, sənəd XVIII əsr güc siyasətinin aydın göstəricisidir.
