Azərbaycan dilində söz yaradıcılığının incə mexanizmlərindən biri olan “-ğan” şəkilçisi həm tarixi kökləri, həm də müasir nitqdəki geniş tətbiqi ilə xüsusi diqqət cəlb edir. Bu morfoloji element ən qədim türk dillərinə qədər izah olunan bir keçmişə malikdir və Orxon-Yenisey abidələrindən başlayaraq bir çox dialekt və şivələrdə yaşamağa davam edib. Ədəbi dildə “-ğan” feildə iştirak bildirən, işin nəticəsini, davamlılığını və ya təkrarlığını vurğulayan təsirli vasitədir. Məsələn, “dolaşan külək” bir hərəkət prosesinin davam etdiyini, “parlayan ulduz” isə təbiətdə mütəmadi göz qamaşdıran işıq hadisəsini təsvir edir. Şəkilçi həm sifət, həm də isim köklərinə qoşularaq rəngarəng semantik çalarlar yaradır; “gülən insan”da emosional hal, “yıxılan yarpaq”da prosesual məqam, “uçan xalça”da isə nağılvari metafora formalaşdırılır. Fonetik baxımdan şəkilçi səslərarası uyğunlaşmaya mükəmməl şəkildə tabedir: səs ahəngi qaydaları onun “-qan/-gən/-kən” variantlarını yaradır və sözün ritmini pozmadan axıcılıq təmin edir. Müasir publisistik təcrübədə “-ğan” aliterativ və assonans imkanları ilə reklam sloqanlarında, sosial şəbəkə taglərində, hətta brend adlarında yaradıcı effekti artırır. Akademik sahədə bu şəkilçi morfoloji təhlilin qaçılmaz mövzusudur; ali məktəb proqramlarında “-ğan” feili sifətin quruluşu, sintaktik rolu və semantik dərinliyi üzərində ətraflı dayanılır. Onun var‐yoxluğu cümlənin tonunu, ritmini, hətta emosional palitrasını dəyişdirir. Qrammatikanın canlı organism kimi daim yenilənən səhnəsində “-ğan” şəkilçisi dilin ritmik ürək döyüntüsünə bənzər dərəcədə vacib funksiyanı daşıyır və söz yaradıcılığına açılan saysız-hesabsız qapıların ana açarı olaraq qalır.
Tarixi Mənşə Və İnkişaf
Türk dillərinin erkən dövr abidələrinə nəzər salsaq, “-gan/-gen” variativliyinin Orxon-Yenisey yazılarında artıq işlək olduğu aydın görünür. O dövrdə şəkilçi hərəkətin nəticəsini bildirərək hadisəni təsviri səviyyədən qaldırıb reallıqla əlaqələndirirdi. Sözün kök mənasında dəyişiklik etmədən əlavə informativ təbəqə yaradırdı və bu, klassik filoloqlar tərəfindən “sonuncu həlqə semantikası” adlandırılıb.
XIII–XIV əsr Qıpçaq leksikonu və Oğuz türkcəsi mətnlərində bu şəkilçidən gen-bol istifadə edilməsi onun canlı fonetik təbiətini qoruduğunu göstərir. Əruz vəzni ilə yazılmış klassik poeziyada “-ğan” əruz hecanın çəkisini nizamlamaq üçün fonetik elastiklik verib, folklor nümunələrində isə anlatmaya melodik dərinlik qatıb.
Fonetik Xüsusiyyətlər Və Assimilyasiya
“-Ğan” şəkilçisinin fonetik uğuru əsasən səs ahəngi qanunlarına tam uyğunlaşmasındadır. Qalın saitli köklərdə “-ğan/-qan”, incə saitli köklərdə isə “-gən/-kən” şəklinə düşməsi nitq axıcılığını qoruyur. Üzvi uyğunlaşma danışanın tələffüzünü yüngülləşdirir, eyni zamanda poetik mətnlərdə aliterasiya və assonans imkanlarını genişləndirir.
Assimilyasiya zamanı kəlmənin son samiti “n” foneminə təkan verərək cingiltili və ya sərt tələffüz yarada bilər: “çıxan” və “çixən” dialekt variantlarında bu prosesi aydın izləmək mümkündür. Bu dəyişkənlik dilə ritmik dinamika verir, intonasiya oyunlarını asanlaşdırır və şeirdə musiqi effekti yaradır.
Morfoloji Funksiya
“-Ğan” şəkilçisi əsasən feili sifət yaradan məhsuldar formatdır. Feilin törətdiyi hərəkəti sifətə çevirərək əlamət bildirir: “gülən” göz, “düşən” yarpaq. Bu zaman yaranmış söz həm sifət, həm zərf, həm də cümlə üzvü funksiyaşıya malik ola bilər.
Eyni şəkilçi bəzən isim kökləri ilə birləşərək mücərrəd mənalı yeni isim düzəldir: “aldı-verdilər” kimi bazar terminologiyasında “alan‐satan” məntiqiylə “alğan” və “satğan” arxaik formaları mövcuddur. Bu, farz etdiyimiz qatılığını və multiseqment morfoloji münasibətini təsdiqləyir.
Semantik Çalarlar
Semantik baxımdan “-ğan” dörd əsas xətt üzrə işləkdir: prosesual davamiyyət (“yağış yağan dağ”), nəticə (“baxan göz“), təsdiqedici hal (“bilən adam”), peyğəmbərvari təkrar (“dövr edən dünya”). Prosesual davamiyyət hərəkətin fasiləsizliyi, nəticə variantı isə artıq baş vermiş halın izini vurğulayır.
Təsdiqedici hal ifadəsi “bələd olan”, “tanıyan insan” konstruksiyalarında karşımıza çıxır və kiminsə malik olduğu bilik, təcrübə barədə məlumat verir. Təkrar funksiyası isə “dolanğan”, “axan” kimi sözlərdə hərəkətin dövri xarakterini önə çəkir.
“-Ğan” Şəkilçisinin Semantik Təsnifatı
| Semantik Qrup | Nümunə | İzah |
|---|---|---|
| Prosesual Davamiyyət | səslənən mahnı | Hərəkətin hələ bitmədiyini göstərir |
| Nəticə | çəkilən xətt | Tamamlanmış əməli vurğulayır |
| Təsdiqedici Hal | tanıyan dost | Sahibliyi, məlumatlılığı bildirir |
| Təkrar | dövr edən planet | Dövri hərəkəti işarə edir |
Dialektologiyada İstifadə
Qərbi Azərbaycan dialektində “-ğan” bəzən “-ğın” kimi səslənir: “söyünğin” (söyünən). Şimal bölgələrində “-gen” variantı üstünlük təşkil edir, bu da fonoloji sistemin incə səslərə meyilliliyilə bağlıdır.
Talış, Lənkəran şivələrində “-gən” formasına tez rast gəlinir, xüsusən hərəkət yönlü fellərdə fonetik çeviklik yaradır. Dialektoloji materiallar göstərir ki, regionlararası fərqlər bədii dildə aliterativ oyunların geniş spektrini formalaşdırır və yazıçıların söz yaradıcılıq sərhədlərini genişləndirir.
Müasir Nitq Və Media
Televiziya və radio reklamlarında “parlayan fürsət”, “göz qamaşdıran endirim” kimi ifadələr ritmik mühit yaratmaqla alıcının diqqətini cəlb edir. Sosial şəbəkə trend tagləri də “-ğan” formasının melodik enerjisindən faydalanır: “güldürənmem”, “ağladanvideo”.
Jurnalistikanın başlıq strategiyasında şəkilçi dramatik və emosional vurğunu önə çəkmək üçün idealdır. “Sarsıdan hadisə”, “titrədən etiraf” nümunələri semantik sıxlığın artırılmasına, oxucu marağının yüksəldilməsinə xidmət edir.
Şeir Və Bədii Estetika
Şeir dilində “-ğan” qədimdən bəri alliterasiya xəzinəsinin gözbəbəyidir. Klassik poeziyada “yanan” qəlb, “çalxanan” dəniz kimi ifadələr ahəngli axın yaradır, müasir sərbəst şeirdə isə ritmik sarsıntıları yumşaldır.
Aşağıdakı miniatür şeir bu şəkilçinin poetik potensialını nümayiş etdirir:
Yağan yağış ruhumu yuyan
Söyüşdən yorulan, susan qəlbimə
Yenidən doğulan saf səslər yollayan
Səsilə gün doğan sükutdu sən.
Bu dörd misra “-ğan” ritmindən yaranan səs palitrasını, semantik dərinliyi və akustik harmoniyanı üzə çıxarır.
Dil Tədrisində Əhəmiyyəti
Universitet auditoriyalarında “-ğan” şəkilçisi morfoloji təhlilin nümunəvi obyekti kimi seçilir. Tələbələr onun fonetik transformasiyalarını, sintaktik funksiyalarını və semantik dəyərini eyni mətn üzərində araşdırmaqla inteqrativ yanaşma əldə edirlər.
Metodik vəsaitlərdə söz bankı yaradılır: “gülən”, “düşən”, “parlayan”, “dolanğan” kimi nümunələrdə fonetik cingiltinin, semantik fərqin və sintaktik rolu analiz olunur. Nəticədə şagirdlər həm əruz-heca baxış bucağından, həm müasir sərbəst üslubdan “-ğan”ın ahəng yaradan gücünü dərk edirlər.
Nəticə
“-Ğan” şəkilçisi Azərbaycan dilinin poetik və praktiki həyatında qırılmaz bağ rolunu oynayır; minilliklərdən bəri formalaşan fonetik çevikliyi, semantik zənginliyi və morfoloji məhsuldarlığı bu elementi söz yaradıcılığının nüvəsinə çevirib. Tarixi abidələrdən müasir sosial media postlarına qədər müxtəlif mühitlərdə eyni canlılıqla işlənməsi onun adaptiv təbiətini sübut edir. Feili sifət düzəltmə funksiyası sayəsində hərəkəti əlamət məkanına daşıyır, cümləyə həm vizual, həm akustik zəriflik qatır. Şəkilçi prosesual davamiyyət, nəticə, təsdiqedici hal və dövri təkrar kimi semantik sahələrdə fikir axınını aydınlaşdırır, nitqə ritmik nizam verir. Dialekt variantlarının bolluğu fonetik rəngarəngliyi, regional ləhcələrin poetik imkanlarını genişləndirir. Müasir reklam, jurnalistika və pop-kultura “-ğan”ın melodik enerjisindən faydalanaraq emosional təsiri dərinləşdirir. Dil tədrisi müstəvisində bu şəkilçi inteqrativ təhlil mövzusu olaraq fonetika, morfologiya və stilistikanı birləşdirən tədris poliqonuna çevrilir. Şeir aləmində isə “-ğan” təkcə ritm nüvəsi yox, həm də emosional katalizatordur; damardan xatirəyə, göydən sözə düşən işıq kimi. Hər “-ğan” əlavəsi söz kökünə davamlı axış, sanki nəfəs əlavə edir. Beləcə, dilimizin canlı orqanizmi bu şəkilçi ilə hər an yenilənir, köhnə mənalara təzə nəfəs qatır, ifadə sərvətini artırır və bizi eyni akustik körpüdə birləşdirir.
Ən Çox Verilən Suallar
“-Ğan” feili sifət yaradan məhsuldar şəkilçidir. O, hərəkəti əlamətə çevirir, prosesi və ya nəticəni sifət kimi təqdim edir. Eyni zamanda cümlədə zərf yaxud xəbər vəzifəsində də çıxış edə bilir. Morfoloji baxımdan dilin dinamikləşdirici elementidir.
Tarixi qaynaqlar Orxon-Yenisey yazılarında “-gan/-gen” formalarının mövcud olduğunu göstərir. Bu da ən azı 1300 illik yaş deməkdir. İrəvan, Qıpçaq və Oğuz mətnlərində şəkilçi fasiləsiz işlənərək bu günə qədər gəlib çatıb.
Dilimizin səs uyumu tələbinə görə “-ğan, -qan, -gən, -kən” variantları mövcuddur. Qalın saitli köklər “-qan/–ğan”, incə saitli köklər “-gən/–kən” forması qəbul edir. Həmin variantlar sözün ritmini qoruyur.
Qərəz bölgələrində “-ğın”, Talış şivəsində “-gən”, Şimal-Şərq dialektində isə “-gen” kimi fonetik dəyişikliklər müşahidə olunur. Regional fonoloji sistemlər səs assimilasiya prosesini formalaşdırır.
Əsasən prosesual davamiyyət, nəticə, təsdiqedici hal və dövri təkrar məna sahələrini yaradır. Məsələn, “uçan quş” davam edir, “yazılan məktub” tamamlanmış nəticədir. “Bələd olan” bilik sahibliyini, “dolanğan yol” isə təkrar hərəkəti bildirir.
Bəli. Şəkilçi hələ də məhsuldardır və müasir terminologiyalarda işlənir. Məsələn, “parlayan ekran” texnologiya dilində, “bağlayan proqram” proqramlaşdırmada yeni nümunələrdir. Əsas şərt məna uyğunluğu və fonetik sistemə doğru inteqrasiyadır.
Alliterasiya və assonansı artıraraq musiqililik gətirir. Təkrar variantı misrada ritmik vurğu formalaşdırır. Obrazlılıq güclənir, çünki hərəkəti əlamətə çevirərək təsviri daha canlı edir.
Emosional cəlbedicilik üçün dramatik təsir yaradır: “parlayan fürsət”, “titrədən endirim” kimi ifadələr auditoriyanın diqqətini cəlb edir. Melodik struktur həm oxunuşu, həm yadda qalma dərəcəsini artırır.
Fonetik, morfoloji və semantik inteqrasiyanı izah edən modeldir. Tələbələrə praktiki tapşırıqlarla alliterasiya, semantik nüans və sintaktik mövqeyin təhlilini öyrədir. Bu, analitik və yaradıcı düşüncə bacarığını artırır.
Yeni media, texnologiya və pop-mədəniyyət “-ğan” formasının adaptiv təbiətindən yararlanmağa davam edəcək. Neologizmlərin yaradılmasında və emosional vurğuda şəkilçi hələ uzun müddət aktual olacaq. Qlobal informasiya axını bu elastik formaya daim yeni kontekstlər gətirəcək.
