Əhəngdaşı yer qabığının ən geniş yayılmış və ən qədim çöküntü süxurlarından biridir. Bu süxur, əsasən kalsium karbonatdan ibarət olub, müxtəlif geoloji dövrlərdə dənizlərdə, göllərdə və digər su hövzələrində yığılan orqanizmlərin skelet qalıqlarından əmələ gəlir. Əhəngdaşı təkcə geoloji əhəmiyyət daşıyan bir süxur deyil, həm də sənaye, tikinti, kənd təsərrüfatı, ətraf mühit mühəndisliyi və hətta mədəniyyət baxımından insan həyatında əvəzsiz rol oynayır. Onun tərkibi, fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri, yaranma mexanizmləri və tətbiq sahələri haqqında düzgün məlumatlar cəmiyyətin inkişafı və təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi baxımından son dərəcə vacibdir.
Azərbaycanda əhəngdaşına olan tələbat, onun tikinti materialı kimi istifadəsi və eyni zamanda sənaye üçün xammal olması bu süxurun dəyərini daha da artırır. Əhəngdaşı müxtəlif formalarda – yüngül və ya sıx strukturlu, açıq və ya tünd rəngli, təbəqəli və ya massiv quruluşda rast gəlinir. Geoloqlar üçün əhəngdaşı yalnız təbii sərvət deyil, həm də qədim okeanların və həyatın tarixi haqqında məlumat daşıyan süxurdur. İndi isə bu maraqlı və çoxfunksiyalı süxurun bütün aspektlərinə nəzər salaq.
Əhəngdaşının geoloji mənşəyi və tərkibi
Əhəngdaşı əsasən biogen və kimyəvi yolla yaranan çöküntü süxurudur. Onun tərkibinin 50%-dən çoxu kalsit (CaCO₃) mineralından ibarətdir. Biogen əhəngdaşları əsasən mikroskopik orqanizmlərin – foraminiferlər, korallar, molyuskalar və digər dəniz canlılarının skelet və qabıqlarından ibarətdir. Kimyəvi əhəngdaşları isə karbonatların su hövzələrində çökərək kristallaşması nəticəsində formalaşır.
Əhəngdaşının rəngi tərkibindəki digər minerallardan və orqanik maddələrdən asılı olaraq dəyişə bilər: ağ, boz, yaşılımtıl, sarımtıl və ya qara rəngdə olur. Təbəqəli quruluşa malik olan əhəngdaşları sedimentasiyanın fasilələrlə getdiyini göstərir. Süxurun porozluğu və sıxlığı onun sənayedəki istifadəsini müəyyən edən mühüm faktorlardandır.
Əhəngdaşının əsas növləri və xüsusiyyətləri
Əhəngdaşının müxtəlif növləri mövcuddur və onların təsnifatı yaranma şəraiti, tərkibi və teksturasına əsaslanır. Əsas növləri aşağıdakı cədvəldə göstərilir:
| Növ | Tərkib və yaranma xüsusiyyəti | İstifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Mikrit | Mikrokristallik kalsit | Sement, kərpic |
| Sparit | Böyük kristallı kalsit | Memarlıq daşları |
| Bioklastik əhəngdaşı | Orqanizmlərin qalıqları | Tikinti, yol inşası |
| Dolomitli əhəngdaşı | Dolomit (CaMg(CO₃)₂) qatışıqlı | Kimya sənayesi |
| Tuf əhəngdaşı | Şirin sularda çökmüş karbonat | Dekorativ tikinti |
Bu təsnifat həm elmi, həm də tətbiqi baxımdan əhəngdaşının hansı sahədə və necə istifadə edilə biləcəyini anlamağa kömək edir.
Əhəngdaşının fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri
Əhəngdaşının əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Sıxlıq: 2.6–2.8 q/sm³
- Porozluq: 0–30% (növündən asılı olaraq)
- Sərtlik: 3–4 (Mohs şkalası üzrə)
- Rəng: Ağdan boz və qəhvəyiyə qədər dəyişə bilər
- Reaksiya: Sirkə turşusu və ya duz turşusu ilə reaksiya verərək CO₂ çıxarır
Kimyəvi baxımdan əhəngdaşı əsasən kalsium karbonatdan ibarət olduğuna görə, turşu təsirinə məruz qalır və bu xüsusiyyət onun torpağın turşuluğunu azaltmaq üçün istifadə olunmasına imkan yaradır. Eyni zamanda, yüksək temperaturda qızdırıldıqda sönmüş əhəng alınır.
Əhəngdaşının sənayedə və tikintidə istifadəsi
Əhəngdaşı əsrlər boyu tikinti materialı kimi istifadə olunmuşdur. Antik dövrdən başlayaraq Roma, Misir və Yunan memarlığında əhəngdaşından saraylar, amfiteatrlar, məbədlər inşa edilmişdir. Müasir dövrdə isə əhəngdaşı aşağıdakı sahələrdə tətbiq olunur:
- Sement istehsalı: Əsas xammal kimi klinker alınmasında istifadə edilir
- Sönmüş əhəng istehsalı: Kalsium oksid (CaO) və hidroksid (Ca(OH)₂) əldə olunur
- Quruluş daşları: Divar örtükləri, döşəmə, sütun və dekorativ elementlər üçün
- Asfalt və yol inşası: Dolğu materialı kimi istifadə edilir
- Kağız və boya sənayesi: Dolğu və ağardıcı komponent kimi tətbiq olunur
Bu qədər geniş tətbiq sahəsi əhəngdaşını çox funksiyalı təbii resursa çevirir.
Kənd təsərrüfatında və ekoloji istifadəsi
Əhəngdaşı kənd təsərrüfatında torpağın pH səviyyəsini tənzimləmək üçün geniş şəkildə istifadə olunur. Torpağın turşuluğunu azaltmaqla məhsuldarlığı artırır və bitkilərin daha yaxşı inkişafını təmin edir. Əhəng daşı tozu torpağa səpilərək onun tərkibindəki qələvi maddələri artırır.
Ekoloji baxımdan əhəngdaşının digər əhəmiyyəti sənaye tullantılarının zərərsizləşdirilməsi və çirkab suların neytrallaşdırılması sahəsindədir. O, müxtəlif ağır metallarla reaksiyaya girərək onların torpaq və suya təsirini azaldır.
Əhəngdaşının geoloji əlamətləri və fosil tərkibi
Əhəngdaşı yalnız tərkibi ilə deyil, həm də daşıdığı paleontoloji məlumatlarla dəyərlidir. Çox zaman bu süxurların daxilində qədim canlıların fosilləri – ammonitlər, trilobitlər, korallar və braxiopodlar saxlanılır. Bu fosillər geoloqlara və paleontoloqlara keçmiş okeanların bioloji tərkibi, iqlim şəraiti və təbii şərait haqqında ətraflı məlumat verir.
Əhəngdaşının təbəqəliliyi, çatlılıq dərəcəsi və strukturu onun geoloji xəritələşdirilməsi və dağ-mədən işlərində əhəmiyyətini artırır. Eyni zamanda karst relyefinin formalaşmasında da əhəngdaşı iştirak edir.
Azərbaycanda əhəngdaşının yayılması və çıxarılması
Azərbaycanda əhəngdaşının geniş yayılma sahələri Abşeron yarımadası, Gəncə-Qazax zonası, Naxçıvan MR, Talış dağları və Quba-Xaçmaz bölgəsidir. Bu ərazilərdə yerləşən əhəngdaşı yataqları həm sənaye, həm də tikinti üçün istifadə olunur.
Əhəngdaşının çıxarılması əsasən açıq üsulla – karxanalarda həyata keçirilir. Daha sonra bu süxur emal olunaraq müxtəlif fraksiyalara ayrılır və istifadə məqsədinə uyğun olaraq daş, toz və ya əhəng formasında satışa çıxarılır.
Əhəngdaşının mədəniyyət və incəsənətdə rolu
Əhəngdaşı tarix boyu monumental tikililərdə və heykəltəraşlıqda da istifadə olunmuşdur. Onun işlənməsi asan, cilalanması mümkün və estetik görünüşə malik olması onu sənətkarların sevimli materialına çevirib. Məşhur heykəllərin, qədim məbədlərin və qəbirüstü abidələrin bir çoxu məhz əhəngdaşından hazırlanıb.
Azərbaycanda da əhəngdaşından istifadə olunmuş qədim türbələr, körpülər, məscidlər və saraylar bunun sübutudur. Qobustan və digər arxeoloji abidələrdə də əhəngdaşının izlərinə rast gəlinir.
Əhəngdaşı həm geoloji, həm də praktiki baxımdan insan həyatında xüsusi yerə malik olan təbii sərvətdir. Onun sənaye, kənd təsərrüfatı, memarlıq, ekologiya və mədəniyyət sahələrində çoxşaxəli tətbiqi, bu süxuru həm iqtisadi, həm də strateji baxımdan əvəzolunmaz edir. Azərbaycanda bu ehtiyatın mövcudluğu və düzgün idarə olunması gələcək nəsillər üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əhəngdaşı təbiətin bizə bəxş etdiyi zəngin və çoxfunksiyalı sərvətlərdən biridir və onun elmi əsaslarla öyrənilməsi və səmərəli istifadəsi davamlı inkişafın təminatçısıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əhəngdaşı əsasən kalsium karbonatdan (CaCO₃) ibarət olan çöküntü süxurudur. O, dənizlərdə və digər su hövzələrində yığılan mikroskopik canlıların skelet və qabıqlarından, həmçinin kimyəvi çökmə yolu ilə yaranır.
Əsas növlərə mikrit, sparit, bioklastik əhəngdaşı, dolomitli əhəngdaşı və tuf əhəngdaşı daxildir. Hər biri fərqli tərkib və yaranma şəraitinə malikdir.
Əhəngdaşı sement istehsalı, sönmüş əhəng hazırlığı, asfalt istehsalı, yol inşası və kağız/boz boya sənayesində geniş istifadə olunur.
Əhəngdaşı divar örtükləri, döşəmə, sütun və fasad daşları kimi dekorativ və konstruktiv məqsədlərlə tikinti sahəsində geniş tətbiq edilir.
Əsas tərkibi kalsium karbonatdır (CaCO₃). Bəzən dolomit (CaMg(CO₃)₂), gil, silis və dəmir mineralları da qarışıqlarda olur.
Əhəngdaşı torpağın turşuluğunu azaltmaq və məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə toz halında torpağa səpilərək pH səviyyəsini tənzimləmək üçün istifadə olunur.
Əhəngdaşı əsasən açıq karxanalardan çıxarılır. Daha sonra əzilərək müxtəlif fraksiyalara ayrılır və təyinatına uyğun emal edilir.
Bəli, əhəngdaşı fosil baxımından zəngin süxurdur. Foraminiferlər, trilobitlər, korallar və digər dəniz canlılarının izlərinə rast gəlinə bilər.
Əhəngdaşı orta sərtlikdədir (Mohs şkalasında 3–4), porozluğu və sıxlığı müxtəlif ola bilər, turşu ilə reaksiya verərək köpüklənmə göstərir.
Əhəngdaşı yataqları Abşeron yarımadası, Gəncə-Qazax zonası, Naxçıvan, Talış dağları və Quba-Xaçmaz bölgəsində geniş yayılmışdır.
