Şirvan torpaqları VIII əsrin sonlarından etibarən ərəb xəlifəliyindən nisbi müstəqillik qazanmağa başlayan bir hakim nəsli yetişdirdi və həmin sülalə beş əsrdən çox davam edən Şirvanşahlar dövlətinin bünövrəsini qoydu. Ceyhun və Kür çayları arasında, Abşeron yarımadasından ta Qafqaz dağlarının ətəyinədək uzanan bu diyar ticarət yollarının qovşağı, dəniz limanlarının giriş qapısı və strateji dağ keçidlərinin qoruyucusu idi. Yerli hakimlər “şah” titulunu qəbul etməklə kifayətlənməyib “şirvanşah” adını özlərinə etnik-geosiyasi kimlik kimi seçdilər; bu, onların həm fars ənənəsindən, həm də türk boyunun hərbi gücündən bəhrələnən sintez hakimiyyəti qurduğunu göstərirdi. Paytaxt əvvəlcə Yazı, sonra Şamaxı, XIII əsrdən etibarən Bakı oldu və hər dəyişiklik dövlətin iqlim, ticarət və təhlükəsizlik prioritetlərinin yenidən tarazlandığını əks etdirirdi. Qonşu Səlcuq, Eldəniz, Gürcü və Moğol imperiyaları kimi güclərlə diplomatik incəlik, zəruri vaxtda isə hərbi cəsarət nümayiş etdirmək Şirvanşahların yaşamaq strategiyasının mərkəzində dururdu. Yerli iqtisadiyyat ipək, duz, alban qoz ağacının taxtası və Xəzərin balıq sərvəti sayəsində çiçəklənir, bu isə memarlıq inkişafını, elmə himayəni və incəsənətin korifeylərini təşviq edirdi. Saray şairi Xaqani, memar Zeynəddin və astronom Nəsirəddin Tusinin Bakı rəsədxanasındakı məşğələləri bu himayənin bəhrəsi idi. Şirvanşahlar dövləti sadəcə siyasi təsisat deyil, orta əsr Azərbaycanının dil, memarlıq və hüquq sisteminin laboratoriyası rolunu oynadı. Burada ərəb əlifbası ilə türk dili, fars poetikası ilə yerli ləhcələr və islam hüququ ilə Şirvan adət məhkəmələri paralel mövcud idi. Dövlət tarix səhnəsindən çəkilsə də, Şirvanşahlar Sarayı, Şamaxı məscidi və Qız qalasının alt qatlarında uzanan su kəmərləri bu mirasın daş yaddaşına çevrilərək müasir dövrdə də regionun ən canlı ziyarət ünvanlarıdır.
Dövlətin yaranma mərhələləri
Ərəblərin Qafqaz yürüşlərindən sonra Şirvan vilayəti xilafətin vergi vilayəti olsa da, IX əsrin ortalarında Mazyədilər nəslindən olan Heysam ibn Xalid yerli əyanlarla ittifaq bağlayıb əvvəlcə “əmir”, ardınca “şirvanşah” titulunu qəbul etdi. İslam tarixçisi əl-Bələzuri qeyd edir ki, 861-ci il ətrafında ödənilən xərac xəlifə xəzinəsinə çatmadıqda Bağdadın hərbi müdaxilə cəhdləri yerli müqavimətlə qarşılaşdı və nəticədə siyasi avtonomiya de-fakto tanındı.
İlk nəsil Şirvanşahları xilafətə formal itaəti saxlayırdı; bu, həm dini legitimlik, həm də ticarət təhlükəsizliyi baxımından zəruri idi. Lakin X əsrdən etibarən Sasani titul sistemi yenidən dirçəldildi, mis pulların üstünə “əbü’l-muzaffər şirvanşah” ibarəsi həkk olundu. Bununla dövlət daxili idarəetmədə öz qanunvericilik nüfuzunu rəsmiləşdirdi və müstəqil diplomatik korespondensiya qurmağa başladı.
Administrativ quruluş və hüquq sistemi
Şirvanşah sarayında vəzir, divan başçısı, hacibül-hüccab və sipahsalar kimi titul daşıyan yüksək vəzifəlilər xidmət edirdi. Divan-ı inşa diplomatik yazışmalara, divan-ı ariz hərbi ehtiyat və maaş siyahısına, divan-ı istifa isə vergi yığımına nəzarət edirdi. Şamaxı bazarının rüsum tarifləri burada təsdiqlənir, karvansaralarda əmtəə böhranı yaranmasın deyə ithal mallara limitlər tətbiq olunurdu.
Hüquqi baxımdan şəriət məhkəmələri ailə və miras işlərinə, mərkəzi saray divanı isə torpaq bölgüsü, vergi güzəşti və xarici tacirlərin litigasiya proseslərinə baxırdı. Yerli alban-türk adət məhkəmələri kənd icmalarında qalaraq sülh və qisas məsələlərini həll edirdi; belə “ikili hüquq” sistemi sosial qarşıdurmaları minimuma endirməyə yardımçı olurdu.
Hərbi təşkilat və müdafiə strategiyası
Şirvanşah ordusunun nüvəsini atlı sipahilər təşkil edirdi; hər sipahi iqta torpağından illik taxıl vergi əvəzinə hərbi xidmət öhdəliyi götürürdü. Qala və şəhər garnizonlarında isə dayimi nizamlı piyadalar – “hassa” dəstələri saxlanırdı. Gürcü çarı IV Davidin 1121-ci il Didqori yürüşündə şirvanşah I Fəriburzun diplomatik neytrallığı ordunu böyük itkilərdən qorudu.
Müdafiə arxitekturasında Gil-gilçay divarı qəzaya uğramış Sasani xəttlərini tamamlayırdı, Dərbənd keçidi ilə Xəzər sahili arasındakı dar zolaq zik-zak qalaçalarla möhkəmləndirilmişdi. Ticarət karvan yolları boyunca zəruri miqdarda su quyuları, sürətli xəbər çatdıran dəvə poçt stansiyaları mövcud idi; hərbi fövqəladə vəziyyətdə bu sistem kəşfiyyat şəbəkəsinə çevrilirdi.
İqtisadiyyat və ticarət
Şirvan ipəyi orta əsr bazarlarında “şirvanid” markası ilə tanınır və Bursa, Şam, Hələb karvanlarında yüksək qiymətlə satılırdı. Abşeron duz mədənləri Xəzər bölgəsinin əsas konservasiya resursunu təmin edir, Kürü keçən gəmi ustaları ağac tələbatını Şəki meşələrindən gətirilən şabalıd gövdələri ilə ödəyirdi.
Vergi sistemi “maliyyət” və “uşr” adı ilə toplanan iki blokdan ibarət idi: əkin sahəsi məhsulunun onda biri və bazar alış-satışından bindeon üç rüsum. Bu gəlir saray sarı daşlı memarlıq, karvan yollarının saxlanması və alimlərin məvacibinə sərf edilirdi. Xarici tacirlərə üç günlük karvansara pulsuz xidməti tətbiqi investisiya cəlb etmə aləti kimi işlənirdi.
Mədəniyyət, elm və memarlıq
Şirvanşah sarayı Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani və Nizami Gəncəvi kimi şairləri himayə edərək fars-türk ədəbi sintezini təşviq etdi. Həkim və astronom Zeynəddin Şirvani “Zic-i Şirvani” cədvəllərində Gözəldərə rəsədxanasında ölçdüyü ulduz mövqelərini yazdı. Sufi təriqətlər – xüsusən Yəsəvilik və Hürufilik – Şamaxıda fəal zikir məclisləri keçirir, məscid, hamam və xanəgah inşaları mədəni ömrü canlandırırdı.
Memarlığın şah nümunəsi XV əsrdə tikilən Bakıdakı Şirvanşah kompleksi hesab olunur: divanxana, türbə, sarkofaq otağı, taxta işləməli Şah məscidi və səkkizbucaqlı Şah sarayı. Sindel dövründə Szepes ustalarının gətirdiyi onqon daşları burada oyma naqş modellərinə çevrildi, səth üzərində riyazi həndəsə ornamentləri quruldu. Bu kompleks UNESCO siyahısına qəbul olunmaqla bərabər, modern azərbaycan estetikasının da təməl simvoluna çevrildi.
Regionlararası münasibətlər və diplomatiya
Şirvanşahlar Gürcüstanla növbə ilə rəqabət və müttəfiqlik siyasəti yürüdürdü; Demetre I-in qızı Tamara Şirvanşah sarayına gəlin gedərək sülh müqaviləsini möhkəmləndirmişdi. Səlcuqlar dövründə gümüş pul kəsimini icazə almaq üçün sultan Məhəmməd Tapara illik hədiyyə göndərilir, əvəzində Şirvan tacirləri Bağdad bazarlarına rüsumsuz giriş əldə edirdi.
Moğol istilası zamanı I Keyqubad Şirvan kəhrizi sistemi qarşılığında Xüləgülərlə vassal müqaviləsi imzaladı və ölkəni birbaşa talandan qurtardı. XV əsrin əvvəllərində Qaraqoyunlu Qara Yusifin hücumu Bakı qalasını yandırsa da, Şirvanşah I Xəlilullah Səfəvilər qarşısında diplomatik balans qorumaqla hakimiyyəti varislərinə ötürə bildi.
Şirvanşah dövlətinin süqutu
XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı müharibələri Cənubi Qafqazda nüfuz xəritəsini yenidən formalaşdırdı və Şirvanşahlar tampon zona funksiyasını itirdi. 1538-ci ildə I Xəlilullahın nəvəsi III Фәrrux Yasinin Osmanlı dəstəkli üsyanı Səfəvilər tərəfindən yatırıldı, mərkəzi saray nəzarət altına alındı və Şirvanşah tituluna son verildi.
Dövlətin siyasi xarabalığına baxmayaraq, sosial-inzibati çərçivə tam dağıdılmadı; vergi, suvarma və karvan sistemi Səfəvilərin xassəsinə çevrildi və Şirvan vilayəti adı ilə qorundu. Beləliklə, Şirvanşahlar bir dövlət kimi yox olsa da, regionun tarixi, dil və memarlıq konturlarını formalaşdıran miras kimi yaşamağa davam etdi.
| Şirvanşah sülaləsi | Hakimiyyət illəri | Paytaxt | Əlamətdar hadisə |
|---|---|---|---|
| I Heysam ibn Xalid | 861–881 | Yazı | Autonomiyanı elan etdi |
| I Əli ibn Heysam | 944–981 | Şamaxı | Gümüş pul kəsdi |
| I Fəriburz | 1063–1096 | Şamaxı | Gürcü yürüşlərini dəf etdi |
| I Keyqubad | 1223–1243 | Şamaxı | Moğol vassal müqaviləsi |
| I Xəlilullah | 1417–1465 | Bakı | Şirvanşah kompleksi inşa olundu |
| III Farrux Yasin | 1526–1538 | Bakı | Səfəvi protektoratı və süqut |
Şirvanşahlar dövləti V–XVI əsrlər arasındakı Qafqaz tarixində unikal uzunömürlülüyü, diplomatik elastikliyi və mədəni parıltısı ilə fərqlənir. Əgər bir siyasi qurum beş əsr mövcud olubsa, deməli, o, həm hərb meydanında, həm bazar meydanında, həm də ideologiya meydanında çevik strategiyalar işlədə bilib. Şirvanşahlar sərt cizyə tələbindən yayınmaq üçün xərac diplomatiyası qurdu, qonşu imperiyaların təhdidini yumşaltmaq üçün sülalə nigahlarından yararlandı və şəhər qala divarlarını metsubjyon hücumlarına qarşı təkmilləşdirdi. Buna baxmayaraq, mədəniyyət sahəsində təqlidçi deyil, yaradıcı mövqe tutaraq Bakıda Qız qalasından Şamaxıda Cümə məscidinə qədər yenilikçi memarlıq nümunələri ərsəyə gətirdi. Xaqani və Nizami kimi ədəbiyyat ustadları saray himayəsi ilə dünya ədəbi xəzinəsinə incilər əlavə etdilər; bu, “hökmdar-qələm dostluğu” modelinin parlaq nümunəsi oldu. İqtisadi yüksəliş ipək karvanlarının ritmi ilə sinxron gedir, liman tullantılarının azaldılması üçün sudaqaytarma kanalları kimi mühəndislik həlləri tətbiq olunurdu. Müharibə küləyi istiqamətini dəyişəndə isə Şirvanşahlar həyat qabiliyyətli siyasi konfiqurasiya kimi elastiklik nümayiş etdirməklə xilas olurdular. Lakin XVI əsrin mərkəzləşmiş imperiya silsiləsində köklü sülalələrin yaşamaq şansı az idi; dövrün silahlı toqquşma dinamikası məmləkəti protektorat taleyinə məhkum etdi. Bununla belə, dövlətin suvarma kəhrizləri hələ də kəndləri sulayır, saray divarlarının riyazi ornamentləri müasir dizaynerlərə ilham verir və Şirvan ləhcəsi şeirimizin səsi olaraq yaşayır. Şirvanşahlar dövləti bir tarixi fakt kimi deyil, bütöv sivilizasiya təcrübəsi kimi xatırlanmağa dəyər: burada siyasət incəsənətlə, ticarət hüquqla, din elmlə dialoqa girdi və orta əsr Qafqazında multikultural harmoniyanın mümkünlüyünü isbatladı.
Ən Çox Verilən Suallar
Şirvanşahların başlanğıcı 861-ci ildə Mazyədilər nəslinin nümayəndəsi Heysam ibn Xalidə aid edilir. Dövləti formal şəkildə 1538-ci ildə Səfəvilər ləğv etdi. Beləliklə, sülalənin hakimiyyət müddəti təxminən 677 il davam edib. Bu, orta əsr Cənubi Qafqazında nadir uzunömürlü siyasi struktur nümunəsidir.
XIV əsrin sonlarında Şamaxı zəlzələ və dağıdıcı hücumlar nəticəsində müdafiə baxımından zəifləyirdi. Bakı limanı isə Xəzər ticarətində strateji düyün və təbii istehkam idi. Şirvanşah I Xəlilullah burda saray kompleksi inşa etdirərək siyasi və iqtisadi mərkəzi bura keçirdi. Köç həm də neft və duz resurslarına yaxınlığı optimallaşdırdı.
Onlar böyük imperiyalarla vassallıq müqaviləsi bağlayır, lakin daxili avtonomiyanı qoruyurdular. Hərbi təhdid yüksələndə xərac və hədiyyə diplomatiyasına, sakit dövrlərdə isə sərhəd qalalarını möhkəmləndirməyə üstünlük verirdilər. Sülalə nigahları vasitəsilə Gürcü və Səlcuq sarayları ilə qohumluq qurulur, müharibə riskləri azaldılırdı. Bu çeviklik dövlətin uzunömürlülüyünü təmin edən amillərdən birinə çevrildi.
Bakı İçərişəhərdə yerləşən kompleksdə Şah sarayı, Divanxana, Şirvanşah türbəsi, Seyid Yəhya Bakuvi xanəgahı, Murad darvazası, hamam və su anbarı var. Arxitektura üslubu yerli abşeron daşı ilə ornamentləşdirilmiş, kuppelər çoxbucaqlı həllə malikdir. UNESCO 2000-ci ildən bu abidəni Dünya İrsi siyahısına daxil edib. Kompleks həm memarlıq, həm də epigrafik yazıları ilə yüksək sənət dəyəri daşıyır.
Şirvan vilayətinin mulberi ağacları iqlimə adaptasiyalı idi və baramalarda lif diametri nazik, lakin möhkəm alınırdı. İpək istehsalı zəncirində xan, tül və atlas kimi müxtəlif növ parçalar toxunurdu. Bursa, Şam və Venesiya tacirləri Şirvan ipəyini keyfiyyətinə görə baha qiymətə alırdılar. Bu ticarət dövlətə daimi valyuta axını təmin edirdi.
XIII əsrdə Moğol istila vergilərinin artması kənd təsərrüfatının geriləməsinə, şəhər əhalisinin azalmasına gətirib çıxardı. Lakin vassallıq müqaviləsi nəticəsində şəhərlər tam dağıdılmadı və ticarət yolları qismən bərpa olundu. XV əsrdə Şərq–Qərb ipək yolunda rəqabət artanda Şirvanşahlar duz və balıq ixracını diversifikasiya edərək itkiləri kompensasiya etdi. Belə çevik siyasət böhranların təsirini yumşaltdı.
Ordunun əsasını iqta torpağı hesabına xidmət edən atlı sipahilər təşkil edirdi. Qala və şəhər müdafiəsində nizamlı piyadalar, habelə qatırlı sursat dəstələri fəaliyyət göstərirdi. Qara dənizdən gətirilən ballesta oxatanları və Şəki meşələrində düzəldilən uzun yaylar döyüş aparatda yenilik idi. Səfərlərdə hər 30 km-də bir karvansara-logistika məntəqəsi saxlanılırdı.
Şəriət qanunları ailə və ticarət müqavilələrinə şamil olurdu. Torpaq paylanması və vergi siyasətini hüdud edən saray fərmanları isə “örf” adlanırdı. İki sistem konflikt yaşadıqda Divan-ı əla adlı xüsusi konsey yekun qərarı verirdi. Bu dualist struktur sosial sabitliyi qorumağa və hüquqi elastiklik yaratmağa xidmət edirdi.
I Təhmasib Şirvanın strateji mövqe və resurslarını birbaşa imperiya idarəsinə tabe etmək istəyirdi. Şirvanşah III Farrux Yasin Osmanlı dəstəyi ilə müstəqillik təşəbbüsü göstərəndə, Səfəvi qoşunu Bakını mühasirəyə aldı. 1538-ci il müqaviləsi ilə sülalə hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı, torpaqları bəylərbəyiliyə çevrildi. Bu, həm siyasi mərkəzləşmə, həm də dini vahidlik siyasətinə uyğun idi.
Xaqani, Fələki, Nizami kimi şairlər farsca qəzələnən bədii dili türk beytləri ilə harmonik birləşdirdi. Sülalə himayəsi sayəsində mədhiyyə janrı ilə sərbəst fəlsəfi poeziya yanaşı inkişaf etdi. Saray kitabxanası nadir əlyazmaları bir araya gətirərək tərcümə məktəbi formalaşdırdı. Bu sintez sonrakı Azərbaycan klassik ədəbiyyatının təməlini qoydu və regionda çoxdilli ədəbiyyat ənənəsini gücləndirdi.
