Şah İsmayıl Xətai XVI əsrin əvvəllərində Yaxın Şərqin siyasi xəritəsini kökündən dəyişdirən, eyni zamanda Azərbaycan dili ilə fars-türk ədəbiyyatına yeni nəfəs gətirən misilsiz şəxsiyyətdir. Hələ səkkiz yaşında atasının faciəvi ölümünü görüb dərviş libası ilə Talış dağlarından Anadolunun içlərinə qədər dolaşanda qəlbində bir məqsəd daşıyırdı: Səfəvi ordeninin ideyalarını siyasi gücə çevirmək. Sarı saçlı, alçaqboylu bu yeniyetmə qısa vaxtda Qızılbaş tayfalarını vahid bayraq altında birləşdirərək yüz minlik süvari ordusu yaratdı. 1501-ci ilin iyulunda Təbrizə daxil olan gənc sərkərdə özünü şah elan edəndə cəmi on dörd yaşı var idi, amma idarəçiliyi həm dünya saraylarını, həm də ruhani dairələri heyrətə gətirdi. İsmayıl görkəmli diplomatiya instinktinə malik idi; Sünni Osmanlı imperiyası ilə şiə İranı arasında taleyini müəyyənləşdirəcək tarazlığı qorumaq üçün hərbi zəfərlər qədər poetik nüfuzundan da istifadə etdi. Xətai təxəllüsü ilə yazdığı qəzəllər təkcə dastanlara bəzək vermək üçün deyildi, onlar təbliğat vasitəsi kimi Qızılbaş əsgərinin ruhunu da qidalandırırdı. Onun dünyəvi hakimiyyəti ilə dini liderliyi eyni bədəndə cəmləməsi tarixçilər tərəfindən “şah-sufi” fenomeni adlandırılır. Bu fenomen yeni dövlətin ideoloji sütununu qurdu, çünki Xətai hökmdar taxtına oturmasına baxmayaraq özünü Əli əleyhissəlamın xidmətkarı kimi təqdim edir, sadə dərviş məclislərinə qatılmaqdan çəkinmirdi. Onun qurduğu Səfəvi dövləti Cənubi Qafqazdan İraqın mərkəzinə, Xəzər dənizindən Orta Asiyaya qədər uzanaraq türk, fars, kürd, ərəb, talış, gürcü xalqlarını vahid siyasi orqanizmə çevirdi. Təbriz paytaxt seçilməklə ticarət karvanlarının yol xəritəsi yeniləndi və İpek Yolunun ikinci nəfəsi açıldı. Şah İsmayılın ən böyük mirası təkcə torpaq deyil, dildir; o, sarayda Azərbaycan türkcəsini rəsmi ünsiyyət vasitəsinə çevirərək türk-islam mədəniyyətinin sabit dayağını yaratdı. Bununla o, regionda milli identitetin bərqərar olmasına zəmin hazırladı və sonrakı əsrlərdə Nəsimi, Füzuli, Vaqif kimi dahilər üçün ədəbi zəmin olmuş oldu.
Gənclik illəri və mistik formalaşma
Şah İsmayıl 17 iyul 1487-ci ildə Ərdəbildə şeyx Heydər Səfəvinin oğlu olaraq dünyaya gəldi. Atasının Qızılbaş yürüşündə həlak olmasından sonra ana tərəfi olan Aq Qoyunlu sarayında girov həyatı yaşadı. Bu müddət İsmayılın dini-sufi təlimlərə marağını dərinləşdirdi, çünki saray intriqaları onu məcburən kitab və zikr məclislərinə sığınmağa sövq edirdi.
1499-cu ildə Şirvandan başlayıb Talış meşələrini keçən beş illik gizli yürüş zamanı İsmayıl müxtəlif tayfa liderləri ilə qardaşlıq andı içdi. Səfəvi dərviş libası ona həm mənəvi nüfuz, həm də hərbi loyalist bazasını genişləndirməyə kömək etdi. Ətrafındakı fədakar döyüşçülər onu “mehdi” kimi görür, Səfəvi ordeninin xilaskar simbolu hesab edirdilər.
Təbrizə yürüş və taxta çıxış
1500-cü ilin yayında İsmayıl Xalxal bölgəsindən hərəkətlənərək Şirvanşah ordusunu Şərur düzündə məğlub etdi. Bu qələbə Qızılbaş koalisiyasına strateji yol açdı və ilin sonunda Salyan, Şamaxı, Bakı Səfəvi tabesinə daxil edildi.
1501-ci ilin iyulunda o, heç bir ciddi müqavimətlə qarşılaşmadan Təbrizə girdi və Cümə məscidində Qızılbaş əyanlarının iştirakı ilə “şah” elan olundu. İlk fərmanı xütbə və sikkələrdə on iki imamın adının vurulmasını, habelə Azərbaycan türk dilinin rəsmi istifadə sahəsini genişləndirməyi əmr edirdi.
Döyüş taktikası və Qızılbaş ordusu
Şah İsmayıl Qızılbaş süvarilərini onlu, yüzlü, minli sistemlə təşkil etmiş, hər bölükdə mürşidə xüsusi sədaqət andı tətbiq etmişdi. Döyüş meydanında bədahətən qərar vermək qabiliyyəti sayəsində kiçik qüvvə ilə daha böyük ordulara qalib gəldi.
Çaldıran döyüşünə qədər qazandığı Şirvan, Diyarbəkir və Həmədan zəfərləri Qızılbaş taktikasının çevik zərbə və psixoloji təsir gücünü sübut etdi. Bayraqlarda “Əli-Məhəmməd” şüarları və qızıl tac emblemi Şahın həm dini, həm siyasi hakimiyyətini təbliğ edir, əsgərdə vuruşma motivasiyasını yüksəldirdi.
Çaldıran məğlubiyyəti və geosiyasi dəyişiklik
1514-cü ilin avqustunda Osmanlı sultanı Yavuz Səlimlə Çaldıran düzündə qarşılaşma Səfəvi ordusu üçün ağır nəticələndi. Osmanlıların tüfəng və top üstünlüyü Qızılbaş süvarisinin sürətlə hücum taktikasını dalğaladı.
Məğlubiyyətə baxmayaraq İsmayıl siyasi iradəsini itirmədi; orduda struktur islahatına başladı, tüfəngdar bölmələri formalaşdırdı, sərhəd qalalarını top atəşinə davamlı tikinti üsulu ilə yenidən qurdu. Çaldıran nəticəsində itirilən Təbriz geri alınsa da, paytaxt daha təhlükəsiz Qəzvinə köçürüldü.
İdarəçilik və dövlət quruculuğu
Şah İsmayıl vilayətlərə “bəylərbəyi” təyinatı ilə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi, eyni zamanda vergi sistemini sadələşdirdi. Torpaq bölgüsündə “tiyul” sistemi qızılbaş əyanlarına mükafat kimi verilsə də, hərbi xidmət öhdəliyi ilə bağlı idi.
Maliyyə islahatları ipək, giləmeyvə və duz göllərindən gələn gəlirləri dövlət xəzinəsinə cəmlədi. Ticarət karvan yollarının təhlükəsizliyinə xüsusi ordu dəstəsi ayrıldı. Bunun nəticəsi olaraq Səfəvi torpaqlarında bazar iqtisadiyyatı canlandı, Təbriz, Qəzvin, Şiraz kimi şəhərlər Şərq ticarətinin cazibə mərkəzinə çevrildi.
Ədəbiyyat və Xətai təxəllüslü poeziya
İsmayıl Xətai təxəllüsü ilə qəzəl, qoşma və məsnəvi janrlarında yazır, Azərbaycan türkcəsini saray ədəbiyyatında şah mövqeyinə gətirirdi. “Deh dərvişan” kimi ilahilərində sufiliyin səmimi notları, “Mən özüm bir bülbül” kimi qəzəllərində isə lirik romantizm sezilir.
Onun poetik dili sadə xalq danışıq leksikonu ilə saray estetikası arasında körpü rolunu oynadı. Xətainin qəzəlləri sonrakı yüzillikdə Füzuli və Xətayi məktəblərinin formalaşmasına zəmin yaratdı, hətta Anadoluda Pir Sultan Abdal poeziyasında motiv tapdı.
Dini siyasət və şiəliyin rəsmi məzhəb elan edilməsi
Şah İsmayıl on iki imam şiəliyini dövlət ideologiyasının əsası elan etməklə siyasi birliyi möhkəmlətməyi hədəfləyirdi. Bu addım Qızılbaş tayfalarının mürşidə sədaqətini dini borc səviyyəsinə qaldırdı, eyni zamanda Osmanlı ilə ideoloji qarşıdurma meydanını genişləndirdi.
Məscid və türbələrin bərpasında imam Hüseyn və imam Zeynülabidinə həsr edilmiş məhərrəm mərasimləri dövlət səviyyəsində təşviq edildi. Beləcə, şiə identiteti İran coğrafiyasının güclü mədəni elementinə çevrilərək günümüzə qədər davam etdi.
Xarici siyasət və diplomatik əlaqələr
Şah İsmayıl Avropa monarxları ilə yazışmalar apararaq Osmanlıya qarşı potensial ittifaq axtarırdı. Portuqaliya kralı II Manuelə göndərdiyi məktubda Hind okeanında ticarət ortaqlığı təklif etmişdi.
Şimalda Krım xanlığı və Moskvaviya ilə müvəqqəti sülh sazişləri bağlayıb Qafqaz sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdi. Gürcü knyazlıqları ilə siyasi evliliklər yolu ilə bufer zonalar qurdu, bununla da Osmanlı və Şeybanilərin Cənubi Qafqaz keçidinə nəzarət gücləndi.
Ölümü və irsi
Şah İsmayıl 23 may 1524-cü ildə Qəzvində vəfat etdi və Səfəvi şahlarından yeganə olaraq öz sələfi Şah Təhmasib tərəfindən Ərdəbildəki ata-baba türbəsində dəfn olundu. Onun ölümü siyasi arenada boşluq yaratsa da, təsis etdiyi dövlət strukturları möhkəm təməl üzərində qalmaqda davam etdi.
İsmayılın irsi yalnız torpaq genişləndirmə ilə ölçülmür; o, Azərbaycan dilini imperiya səviyyəsinə qaldırdı, şiəliyi İran kimliyinin mərkəzinə yerləşdirdi və sufi poetik dilini dövlətin ideoloji sütununa çevirdi. Bu miras günümüzdə də Azərbaycan və İran mədəniyyətinin dərin qatlarında yaşayır.
| Əsas Döyüş | İl | Nəticə | Strateji əhəmiyyəti |
|---|---|---|---|
| Şərur | 1500 | Qələbə | Şirvanşah hakimiyyəti zəiflədildi |
| Təbriz Yürüşü | 1501 | Qələbə | Səfəvi dövləti elan olundu |
| Çaldıran | 1514 | Məğlubiyyət | Yeni hərbi islahatlara təkan verdi |
| Köy Köy | 1510 | Qələbə | Şeybani xanlığı geri oturduldu |
| Əlcəzair | 1512 | Qələbə | Şərqi Anadolu nəzarətdə saxlandı |
Şah İsmayıl Xətai dövlət qurucusu, sərkərdə, şair və mürşid kimi dörd fərqli missiyanı eyni ömürdə birləşdirərək öz dövrünün misilsiz fenomeninə çevrildi. Gənc yaşında taxta çıxma riskini qəbul edərkən o, Qızılbaş tayfalarının sədaqətini yalnız qılınc gücü ilə deyil, ilahi eşq ideologiyası ilə sarsılmaz hala gətirdi. Qarşısındakı imperiyaların toplu tüfəngli ordularına baxmayaraq, surətli süvari manevrləri və psixoloji fəth strategiyası ilə geniş coğrafiyanı nəzarətə aldı. Məğlubiyyətlərindən dərs çıxararaq dövlət idarəçiliyini yalnız sülalə loyallığına deyil, maliyyə və hərbi nizam-intizama bağladı; bunun sayəsində Səfəvi imperiyası İsmayıldan sonra da iki əsrdən çox yaşadı. O, ədəbiyyatda sadəliyi və xalq leksikonunu seçməklə türkcənin saray dili kimi rəsmi bərqərar olmasına şərait yaratdı, bu da Azərbaycan mədəniyyətinin gələcək nəsillərinə poetik sərhədsizlik qazandırdı. Şiəliyi siyasi ideologiyaya çevirərək İranda dini rəngarəngliyi tənzimlədi və regionun geosiyasi xəritəsini yenidən cızdı. Yaratdığı milli-mənəvi identitet həm Osmanlı, həm Avropa saraylarını yeni diplomatik hesablamalara məcbur etdi. Şah İsmayılın poetik “mən”i – Xətai obrazı – bütün türk dünyasında ədəbiyyatsevərlərin qəlbində ata kimidir; onun bədii üslubu sadələşdirilmiş kəlmələri ilə dərin sufı hikmətini sintez edir. Günümüz Azərbaycan gənci “Mən özüm bir bülbül” misrasını oxuyanda hələ də dövlət qurucu bir hökmdarın əbədiyyətə pıçıldadığı səslə qarşılaşır. Bu səbəbdən Şah İsmayıl Xətai yolunun izi yalnız tarix kitablarında deyil, dilimizdə, musiqimizdə, məbədlərimizin günbəz naxışlarında və milli şüurumuzun ən dərin qatında yaşayır.
Ən Çox Verilən Suallar
O, 17 iyul 1487-ci ildə Ərdəbildə Səfəvi şeyxi Heydər və Aləmşah Bəyim ailəsində doğulub. Atasının ölümündən sonra əvvəlcə Lənkəran, daha sonra Gilan bölgəsində gizli şəkildə böyüdülüb. Gənclik illərində sufi tərbiyəsi ilə yanaşı qılınc və atçılıq dərsləri alıb. 13 yaşında ilk dəfə siyasi yürüşə atılıb.
1501-ci ilin iyul ayında Təbrizə daxil olub burada sikkə vurdurdu və Cümə məscidində xütbə oxutdurdu. Bununla da Səfəvi dövlətinin təməli rəsmi şəkildə qoyuldu. Paytaxt Təbriz seçildi və Azərbaycan türkcəsi saray dili elan olundu. Şahın ilk fərmanlarından biri şiəlik rəsmi məzhəb kimi təsdiq edildi.
Osmanlı ordusu zəmanəsinin ən müasir atıcı silahları—səyyar toplar və arqubuslarla təchiz olunmuşdu. Şah İsmayıl isə əsasən süvari və qılınc gücünə arxalanırdı. Ərazi seçimi də top atəşinə əlverişli düzənlik idi. Buna baxmayaraq, İsmayıl müqavimət göstərsə də, texnoloji üstünlük Osmanlıların xeyrinə nəticələndi.
Qızılbaşlar Səfəvi mürşidinə dini sədaqət əsasında birləşmiş türk tayfaları idi. Onlar qırmızı başlıqlarına görə bu adla tanınırdı. Hər bir döyüşçü öz canını “məsqərət” hesab edir, yəni şeyxin əmrinə qurban verməyə hazır olurdu. Bu fanatik sədaqət istənilən çətin döyüşdə üstün moral güc yaradırdı.
Xətai təxəllüsü ilə qəzəl, qoşma, müxəmməs və məsnəvi janrlarında əsərlər yaradıb. Eyni zamanda ilahi və mərsiyə mövzularında da yazıları mövcuddur. Ən məşhur əsəri “Dəhnamə” məsnəvisidir. Poeziyasında xalq dilinə yaxın üslub seçmiş, ədəbi fars təsirlərini sadə türk kəlmələri ilə sintez etmişdir.
O, on iki imam şiəliyini dövlət ideologiyasının əsası etdi. Məscidlərdə imamların adının xütbədə çəkilməsi fərmanla təsdiq olundu. Hətta sikkələrdə Əli ibn Əbu Talibə süləm salınması vacib sayıldı. Beləliklə, dini identitet siyasi birliyə çevrildi və təriqət dövləti formalaşdı.
Azərbaycan türkcəsi rəsmi saray dili oldu, dövlət kargüzarlığı və diplomatik yazışmalar bu dildə aparılmağa başladı. Bu addım türk dilini Yaxın Şərqdə nüfuzlu ədəbi dilə çevirdi. Nəticədə Azərbaycan klassik ədəbiyyatı gəlişdi və Nəsimi, Füzuli kimi şairlər üçün zəngin fon yarandı.
O, Osmanlıya qarşı Avropa krallıqları ilə yazışır, Portuqaliya və Venesiya vasitəsilə Hind okeanı ticarətində müttəfiq axtarırdı. Şimalda Moskva knyazlığı ilə müvəqqəti ticarət-sülh sazişləri bağlayıb Şərqi Qafqaz təhlükəsizliyini təmin edirdi. Gürcü knyazları ilə sülh nikahları qurmaqla Qafqazda tampon zonalar yaradırdı.
Taxta böyük oğlu Şah Təhmasib çıxdı və atasının islahatlarını davam etdirdi. Təhmasib dövründə paytaxt Təbrizdən Qəzvinə, daha sonra İsfahana köçürüldü. Səfəvi imperiyası 1736-cı ilə qədər regionun əsas güclərindən biri olaraq qaldı. İsmayılın qoyduğu ideoloji-dövlət modeli əsas xətt olaraq qorundu.
Onun qəzəlləri məktəb dərsliklərində tədris edilir, muğam ifaçıları Xətai sözlərinə təkrar-təkrar müraciət edir. Ərdəbildəki Şeyx Səfi kompleksi UNESCO irs siyahısında qorunur. Azərbaycanda Xətai adına rayon, prospekt, mədəniyyət ocaqları var. Onun ədəbi dili müasir Azərbaycan dilinin formalaşmasına fundamental təsir göstərib.
