Dərinin zədələnən qatlarında qəfil laxtalanma, ağrılı qaz qabarcıqları və sürətlə yayılan səpkilər bir çox infeksion dermatoloji pozuntularla qarışdırıla bilər, lakin uçuq adlandırılan xəstəlik klinik gedişinə və yayılma modelinə görə özünəməxsusdur. Xalq dilində “uçuq” kimi tanınan bu xəstəlik həkim ədəbiyyatında herpes simpleks virusu (HSV) infeksiyası başlığı altında təsnif edilir və əsasən iki serotip – HSV-1 və HSV-2 – vasitəsilə inkişaf edir. Dodaq kənarında, burun ətrafında, bəzən də göz qapaqlarında yaranan kiçik, maye ilə dolu vezikullar kəskin qaşınma, sancma və yanma hissi yaradır. Viral kapsid sinir hüceyrələrinin ganglionlarında ömürboyu gizli qala bildiyi üçün, immun sistem zəiflədikdə oyanaraq təkrarlanan alovlanmalar törədir; buna görə uçuq təkcə estetik diskomfort deyil, xronik relaps meyilli infeksiya sayılır. Dünya Səhiyyə Təşkilatının 2023-cü il hesabatına görə, planet əhalisinin təxminən 67 faizi HSV-1 serotipi ilə yoluxmuş vəziyyətdədir, yəni klinik təzahürləri hamıda olmasa da, daşıyıcılıq olduqca yayğındır. Yoluxma ən çox uşaq yaşlarında tüpürcək və dəri təması yolu ilə baş verir; cinsi aktiv dövrdə isə HSV-2 serotipi genital bölgədə oxşar lezyonlar əmələ gətirir və doğuş zamanı neonatal risk yaradır. Uçuq infeksiyasını tam kökündən aradan qaldıran müalicə hələ mövcud deyil, lakin erkən mərhələdə tətbiq olunan antiviral preparatlar ağrını yüngülləşdirir, sağalma müddətini qısaldır və virus yükünü azaldır. Günəş şüası, yuxusuzluq, stress, qızdırıcı xəstəliklər və hormonal dəyişikliklər relapsın ən geniş yayılmış tetik faktorlarıdır. İmmunitetə nəzarət və gigiyenik tədbirlər zəruridir, çünki açıq vezikullar kontakt zamanı virusu yayıb cəmiyyət sağlamlığı üçün gizli risk mənbəyinə çevrilə bilər.
Herpes simpleks virusunun biologiyası
HSV ikizəncirli DNT virusu olub, zərflə örtülmüş struktur sayəsində ev sahibi hüceyrəyə asanlıqla daxil olur. Virus epitel hüceyrəsində sürətli replikasiya edərkən vezikulyar səpkilər yaranır.
İnkişaf etmiş immun cavab nəticəsində virus periferik sinir ucları vasitəsilə üçlü sinir ganglionuna miqrasiya edir və latent fazaya keçir. Latent mərhələdə virionlar immun sistemdən gizlənərək illərlə hərəkətsiz qala bilir.
Yoluxma mexanizmləri və risk qrupları
HSV-1 əsasən ağız-su təması, ortaq qab-qacaq və valideyn öpüşləri ilə uşaqlara keçir. Uşaqlıqda yoluxanların çoxunda ilkin epizod simptomsuz keçir və virus latensiya fazasına keçir.
HSV-2 cinsi kontakt, qat-qat az hallarda isə doğuş zamanı anadan körpəyə ötürülür. İmmunsupressiv şərait (HIV, kimyaterapiya, steroid müalicə) relaps riskini 3-4 dəfə artırır.
Kliniki təzahürlər: dodaq, burun, göz və beyond
Uçuq dodaqda sancma, qızartı və ödemlə başlayır; 6-12 saat ərzində şəffaf mayeli vezikullar əmələ gəlir. 2-3 gün sonra vezikullar partlayır, qartmaq yaranır və təxminən 7-10 günə iz qoymadan sağalır.
Burun vestibulunda və göz qapağında yerləşən lezyonlar daha ağrılıdır, çünki nazik dəri həssas sinir ucları ilə zəngindir. Gözə yayılan HSV keratokonjunktivit yarada bilər ki, bu, görmə qabiliyyətinin azalması ilə nəticələnə bilər.
Diaqnostik üsullar
Klinik baxış zamanı tipik vezikulyar klaster kafi göstəricidir, lakin atipik formalarda PCR test virusun DNT-sini 24 saat ərzində aşkarlayır.
Seroloji ELISA analizlər IgM və IgG antikorlarının titrini müəyyənləşdirərək ilkin yoluxma ilə relapsı fərqləndirir. Göz zədələnməsində flüoressein boyama kornea eroziyasını göstərir.
Müalicə: antiviral və dəstəkləyici yanaşma
Açiklovir, valasiklovir və famsiklovir ilk 48 saatda başlananda vezikulların sayı və sağalma müddətini 30-40% azaldır. Yerli (topikal) kremlər qismən analgeziya və virus replikasiyasının lokallaşdırılmasına kömək edir.
Qarpız toxumu yağı, çay ağacı yağı kimi bəzi təbii vasitələrin antiviral təsir potensialı araşdırılır, lakin klinik sübutlar məhduddur. İbuprofen və parasetamol ağrı və qızdırmanı yüngülləşdirir.
Profilaktika və relapsın qarşısı
SPF 30+ qoruyucu pomadalar UV-induksiya olunan relaps tezliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Arginin zəngin qida (qoz, fındıq) virus replikasiyasını sürətləndirə, lizindən zəngin pəhriz (pendir, balıq) isə əks təsir göstərə bilər.
Stress menecmenti, kifayət qədər yuxu və immuniteti yüksəldən C vitamini, sink və D vitamini əlavələri relaps intervallarını uzadır. Aktiv vezikullar dövründə öpüşməmək, ortaq dəsmal və qab-qacaqdan çəkinmək əsas gigiyena qaydalarıdır.
Uşaqlarda və hamiləlikdə uçuq
İlkin oral herpes uşaqlarda bəzən herpetik gingivostomatitə səbəb olur: ağızda çoxsaylı xoralar, yüksək hərarət və susuzluq riski. Ağız gigiyenası, maye qəbulunun artırılması və həkim nəzarəti vacibdir.
Hamiləlikdə HSV-2 relapsı varsa, doğuş zamanı neonatal herpes riski artdığına görə həkimlər sezəriyə üstünlük verə bilər. Profilaktik valasiklovir hamiləliyin son ayında riskləri azaldır.
Sosial və psixoloji təsirlər
Üz nahiyəsində təkrarlanan lezyonlar estetik narahatlıq yaradır, sosial qarşılıqlı təsirdə utancaqlıq və özünəgüvən itkisinə səbəb ola bilər. Psixoloji dəstək və relapsı gizlətməyən açıq ünsiyyət damğalanma effektini azaldır.
İş və məktəb mühitində açıq lezyonlu xəstələr üçün kontaktsız salfet, özəl fincan tətbiqi kimi sadə tədbirlər həm gigiyena, həm də sosial rahatlıq təmin edir.
Son tədqiqatlar və gələcək vaksin perspektivləri
mRNA texnologiyasına əsaslanan eksperimental HSV vaksini heyvan modellərində 2024-cü ildə 70% qoruyuculuq göstərib. Faza 2 sınaqlarının nəticələri 2026-da gözlənilir.
CRISPR-Cas9 ilə virus DNT-sinin ganglion hüceyrələrindən redaktəsi laboratoriya şəraitində mümkün olsa da, klinik tətbiq hələ erkən mərhələdədir. Gen terapiyası gələcəkdə latent fazanı birdəfəlik ləğv etməyə ümid verir.
| Faktor | Relaps riskinin dəyişməsi | Qeyd |
|---|---|---|
| UV şüası | +35% | Xüsusən yay ayları |
| Yuxu çatışmazlığı | +20% | <6 saat gecə yuxusu |
| Hormonal dəyişiklik | +18% | Menstruasiya, hamiləlik |
| Lizinlə zəngin pəhriz | -15% | Balıq, süd məhsulları |
| Aşırı arginin | +12% | Qoz, enerji içkiləri |
Uçuq xəstəliyi herpes simpleks virusunun latensiya və relaps həlqəsi içində formalaşan, geniş yayılmış dermatotrop infeksiyadır və həyat keyfiyyətinə həm fiziki, həm psixoloji təsir göstərir. Virusun sinir ganglionlarında illərlə gizli qalma xüsusiyyəti onu tamamilə kökəltməyə imkan verməsə də, erkən antiviral müdaxilə, UV-dən qorunma, balanslı qidalanma və stress menecmenti relaps sıxlığını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Diaqnoz klinik görünüşlə asanlaşsa da, PCR və seroloji testlər atipik hallarda dəqiqlik əlavə edir, göz və yeni doğan fəsadlarında isə vaxtında tibbi müdaxilə kritikdir. Digər tərəfdən, sosial damğalanmanı azaltmaq üçün ictimai məlumatlandırma və gigiyenik davranış qaydalarının təbliği vacibdir. İmmunmodulyator əlavələr, profilaktik antiviral rejimlər və gələcək mRNA vaksinləri xəstəliyin idarəolunmasını bir qədər də sadələşdirəcək. Hər bir relaps orqanizmin immun balansına siqnal kimi qəbul edilməli, sağlam həyat tərzi və profilaktik tədbirlər gündəlik vərdişə çevrilməlidir. Beləcə, uçuq xəstəliyi ilə yaşayan insan öz sağlamlığını nəzarətdə saxlayaraq sosial və peşəkar fəaliyyətini məhdudlaşdırmadan davam etdirə bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Uçuq herpes simpleks virusunun (HSV) iki serotipindən – HSV-1 və HSV-2 – qaynaqlanır. Dodaq ətrafındakı lezyonlar çox vaxt HSV-1, genital bölgə yaraları isə HSV-2 ilə əlaqələndirilir. Hər iki virus ömürboyu sinir hüceyrələrində gizli qala bilir.
Bəli, xüsusən də vezikullar açıq və aktiv fazadadırsa, virus asanlıqla dəridən-dəriyə və ya tüpürcək yolu ilə keçir. Açıq lezyon mərhələsində öpüşməkdən, ortaq dəsmal və qab-qacaqdan çəkinmək lazımdır.
Mövcud müalicə metodları virusu tamamilə aradan qaldıra bilmir; o, sinir ganglionlarında latent qalır. Lakin antiviral preparatlar relaps müddətini qısaldır və simptomları yüngülləşdirir.
Vezikulları deşmək və qabığını qoparmaq olmaz, çünki infeksiya dərinləşə və iz qala bilər. Həmçinin aktiv mərhələdə tonal krem, dodaq boyası istifadəsi gigiyenik risk yaradır.
UV şüası dəri immuntəhlükəsizlik baryerini zəiflədir və virusu latent fazadan aktiv fazaya keçirir. Gün kremi və SPF dodaq balzamı relaps ehtimalını azaldır.
Çay ağacı yağı, limon balzamı ekstraktı bəzi tədqiqatlarda simptom müddətini qısaltsa da, antiviral dərmanların yerini tam tutmur. Təbii məhsulları istifadə etmədən əvvəl həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.
Valideyn öpüşü, ortaq qaşıq və baxımsız gigiyena uçuq virusunu uşağa ötürə bilər. Uşaqlarda ilkin yoluxma bəzən ağız içi xoralarla ağır keçir, maye qəbulu və tibbi müşahidə lazımdır.
Əgər relaps genital bölgədədirsə, doğuş zamanı körpəyə yoluxma riski var. Həkim profilaktik antiviral və doğuş planını (sezəriyə ehtiyacını) qiymətləndirir.
Hal-hazırda kommersiya məqsədli HSV peyvəndi mövcud deyil, lakin mRNA texnologiyası üzrə vaksin sınaqları davam edir. İlk nəticələr ümidvericidir, lakin klinik istifadəyə hələ zaman var.
Kifayət qədər yuxu, stressin azaldılması, SPF qoruyucu, arginin-məhdudlaşdırılmış və lizini bol pəhriz, eləcə də profilaktik antiviral kurs həkim göstərişi ilə relaps tezliyini azaltmağa kömək edir.
