Hürriyyət : Leksik, Semantik İzahı

Hürriyyət anlayışı tarixi baxımdan çox dərin və müxtəlif mənalar daşıyan bir söz kimi Azərbaycan dilində, eləcə də bir sıra Şərq və Qərb dillərində xüsusi yerə malikdir. Sözün kökü ərəb dilindəki “hurr” – azad, sərbəst, müstəqil mənasını ifadə edən sözdən yaranır. Ərəb dilində “hürr” yalnız fiziki yox, həm də mənəvi və hüquqi azadlıq, sərbəst düşüncə, məhdudiyyətlərdən uzaq olmaq anlamını daşıyır. Hürriyyət sözü orta əsrlərdən etibarən Şərq dünyasında, xüsusilə Osmanlı və İran ədəbiyyatında, fəlsəfəsində, hüquqi və siyasi leksikonda geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Azərbaycan dilinə də məhz bu kanaldan, yəni klassik şərq mədəniyyəti və İslam fəlsəfəsi vasitəsilə daxil olmuşdur. Hürriyyət sözü təkcə siyasi deyil, ictimai, mənəvi, bədii və şəxsi azadlığı da ifadə edən çoxşaxəli, zəngin bir məfhumdur.

Hürriyyətin leksik və semantik izahı

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində hürriyyət “azadlıq, sərbəstlik, asılı olmamaq, başqasının hökmü və iradəsi altında qalmamaq” kimi izah olunur. Hürriyyət təkcə fiziki məkanla və ya siyasi rejimlə bağlı deyil, insanın öz daxili dünyası, fikirləri, inancları, hüquqları və cəmiyyətdəki mövqeyi ilə də sıx bağlıdır. Bu söz mənəvi və hüquqi azadlıq kateqoriyasına aiddir və insanın öz seçimini sərbəst şəkildə etməsi, iradəsini heç bir təzyiq və məhdudiyyət olmadan ifadə etməsi, fərdiyyət və şəxsiyyət azadlığının əsas simvoludur. Leksik baxımdan hürriyyət “məhdudiyyətsiz olmaq”, “özünü sərbəst ifadə etmək”, “təzyiqlərdən uzaq yaşamaq” anlamları daşıyır və fərdin cəmiyyətə münasibətini, sosial statusunu əks etdirir.

Hürriyyətin tarixi və mədəniyyətdə rolu

Tarixən hürriyyət anlayışı cəmiyyətlərin inkişafında, sosial və siyasi dəyişikliklərdə əsas motivasiya mənbələrindən biri olub. Şərq və Qərb tarixində hürriyyət uğrunda aparılan mübarizələr, inqilablar, islahatlar, bədii və fəlsəfi hərəkatlar azadlıq ideyalarının və hürriyyət sözünün aktuallığını artırıb. Osmanlı imperiyasında və Qacarlar dövründə hürriyyət uğrunda mübarizə yeni dövrün əsas istiqamətlərindən birinə çevrilmiş, Azərbaycan və Türkiyədə isə milli oyanış, istiqlal və azadlıq uğrunda mübarizənin başlıca simvoluna çevrilib. Hürriyyət sözü ədəbiyyatda, publisistikada, siyasi çıxışlarda, hüquq sənədlərində tez-tez işlədilən, insanın əsas istəklərindən birini ifadə edən terminə çevrilmişdir.

Hüquq və cəmiyyət kontekstində hürriyyət

Hüquqi baxımdan hürriyyət insanın doğuluşdan malik olduğu əsas hüquqlardan biri kimi qəbul olunur. Bütün müasir konstitusiyalarda, BMT-nin insan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannaməsində və digər beynəlxalq sənədlərdə hürriyyət, yəni insanın fiziki, söz, vicdan, din, mülkiyyət və şəxsi həyat azadlığı əsas prinsiplərdən biri kimi təsbit edilib. Hər bir insanın sərbəst yaşamaq, azad fikrini ifadə etmək, istədiyi dinə və dünyagörüşünə sahib olmaq, peşəsini, yaşayış yerini sərbəst seçmək kimi hüquqları “hürriyyət” kateqoriyası daxilində qiymətləndirilir. Sosial kontekstdə isə hürriyyət cəmiyyətin demokratik quruluşunda, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında, azad və şəffaf media mühitinin formalaşmasında əsas rol oynayır.

Hürriyyət və azadlıq anlayışlarının fərqləri

Azərbaycan dilində hürriyyət və azadlıq sözləri bir-birinə yaxın mənada işlədilsə də, semantik nüanslara malikdir. Azadlıq daha çox fiziki, siyasi və hüquqi məna daşıdığı halda, hürriyyət sözündə mənəvi və şəxsi azadlıq, ruhun və düşüncənin sərbəstliyi, daxili müstəqillik anlayışı ön plana çıxır. Hürriyyət fərdin mənəvi bütövlüyü, seçim imkanları, sosial münasibətləri və ictimai azadlığını əhatə edir. Azadlıq və hürriyyət anlayışları bir-birini tamamlayan məfhumlardır və cəmiyyətin ümumi rifahı, insanın layiqli həyatı üçün ayrılmazdır.

Hürriyyətin ədəbiyyatda, incəsənətdə və fəlsəfədə əksi

Azərbaycan ədəbiyyatında hürriyyət ideyası müxtəlif şair və yazıçıların yaradıcılığında geniş yer alıb. Klassik ədəbiyyat nümunələrində, xüsusilə XIX-XX əsrlər poeziyasında “hürriyyət” motivləri ön plandadır. Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad kimi maarifçi və milli şairlərin yaradıcılığında hürriyyət təkcə siyasi deyil, həm də mənəvi azadlığın, düşüncə sərbəstliyinin, iradə müstəqilliyinin simvolu kimi çıxış edir. İncəsənətdə, xüsusilə musiqi və rəsm əsərlərində, teatr tamaşalarında da hürriyyət ideyası azadlıq, sərbəstlik, ruhun azad olması kimi rəmzlərlə ifadə edilir.

Hürriyyətin dini və mistik təfsiri

İslam fəlsəfəsində və sufizmdə hürriyyət yalnız fiziki azadlıq kimi yox, həm də insanın mənəvi dünyasının və ruhunun Allaha bağlı olmadan sərbəst, saf və azad yaşaması kimi qəbul edilir. Sufilər hürriyyəti “batini azadlıq”, yəni insanın nəfs və şəhvət istəklərindən, dünyəvi ehtiraslardan xilas olaraq kamilliyə çatmaq bacarığı kimi izah ediblər. Dini mətnlərdə hürriyyət Tanrıya yaxınlaşma, insanın öz həqiqi mahiyyətinə qovuşması kimi dəyərləndirilir. Hürriyyətin bu cür mistik və mənəvi izahı Şərq mədəniyyətində insanın daxili azadlıq, təmizlik, ruhun yüksəlişi kimi anlayışlarla vəhdət təşkil edir.

Siyasi və ictimai həyatda hürriyyət uğrunda mübarizə

Azərbaycan tarixində hürriyyət uğrunda mübarizə daim mərkəzi yer tutub. XIX əsrdə Rusiya imperiyasına qarşı milli azadlıq hərəkatlarında, XX əsrin əvvəllərində istiqlal uğrunda mübarizədə, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında “hürriyyət” anlayışı xalqın əsas şüarı olub. Sovet dövründə də hürriyyət uğrunda mübarizə, milli hüquqların, söz və fikir azadlığının bərpası istiqamətində böyük fədakarlıqlar göstərilib. 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası, dövlət rəmzlərinin, azad mətbuatın və vətəndaş cəmiyyətinin yaranması məhz hürriyyət ideyasının reallaşması ilə mümkün oldu.

Müasir dövrdə hürriyyət anlayışı

Bu gün hürriyyət anlayışı həm hüquqi, həm də mənəvi və sosial baxımdan aktualdır. Demokratik dövlət quruluşunda, konstitusional hüquq və azadlıqlarda, azad seçki institutunda, vətəndaş cəmiyyətində, informasiya azadlığında və medianın inkişafında hürriyyətin rolu danılmazdır. Müasir cəmiyyətlərdə hər bir fərdin söz, vicdan, din, iqtisadi və şəxsi həyat azadlığı hüquqi sənədlərlə təsbit edilib. Hürriyyət həm də bəşəri dəyərlərin, insan haqlarının və universal azadlıq prinsiplərinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Azərbaycan cəmiyyətində də hürriyyət prinsipi daim aktual olaraq qalır və yeni nəsillərin dünyagörüşünün formalaşmasında əsas yer tutur.

Hürriyyət sözünün populyar istifadəsi və ictimai rəmzi

Hürriyyət sözü müasir dövrdə geniş yayılıb və müxtəlif sahələrdə – mətbuatda, ədəbiyyatda, hüquqda, siyasi çıxışlarda, sosial şəbəkələrdə və gündəlik danışıqda tez-tez işlədilir. Azərbaycanda Hürriyyət adında qəzetlər, təşkilatlar, qeyri-hökumət birlikləri, mədəniyyət layihələri fəaliyyət göstərir. Bu, hürriyyət anlayışının ictimai rəmz kimi qəbul edildiyini, xalqın kollektiv şüurunda, gündəlik həyatında mühüm rol oynadığını göstərir. Hər bir insanın öz hürriyyətini qorumaq və yaşatmaq istəyi bəşəriyyətin ortaq dəyərinə çevrilmişdir.

Hürriyyət sözü Azərbaycan xalqının və ümumilikdə bəşəriyyətin tarixində, mədəniyyətində, hüquq və ictimai həyatında böyük mənaya malikdir. O, azadlıq, sərbəstlik, asılı olmamaq, şəxsi və ictimai hüquqların təminatı, insan ləyaqəti və mənəvi bütövlük kimi ali dəyərləri özündə birləşdirir. Hürriyyət uğrunda aparılan mübarizələr, yazılan əsərlər, yaranan institutlar və gündəlik həyatda bu sözün qazandığı mövqe xalqın iradəsinin, azadlıq istəyinin və müstəqil düşüncəsinin təcəssümüdür. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində də hürriyyət prinsipi əsas prioritetlərdən biridir və gələcək nəsillərə örnək olacaq şəkildə qorunur.

Ən Çox Verilən Suallar