Azərbaycan dilində işlənən hər bir söz tarix, məna və funksional yük baxımından dilin zənginliyini və ifadə imkanlarını əks etdirir. Hər sözün arxasında minilliklərin yaddaşı, etnoqrafik xüsusiyyətlər, məişət və təfəkkür tərzi dayanır. “Piltə” sözü də məhz belə sözlərdən biridir və gündəlik danışıqda, ədəbiyyatda, məişət təsvirlərində müxtəlif mənalarda işlədilmişdir. Qədimdən bəri insanların istifadə etdiyi məişət əşyalarının və od-alovun simvolu olan piltə həm maddi, həm də mənəvi mədəniyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Sözün tarixi mənşəyi, semantik sahəsi və müxtəlif kontekstlərdə işlənmə xüsusiyyətləri Azərbaycan leksikasında maraqlı və əhəmiyyətli mövzulardan biridir.
Piltə anlayışı bir tərəfdən məişət əşyalarının, digər tərəfdən isə müəyyən simvolik anlamların daşıyıcısı kimi çıxış edir. Onun həm məişət, həm də metaforik səviyyədə istifadəsi geniş yayılıb. Sözün mahiyyəti və tarixçəsi barədə məlumatlı olmaq, dilin zənginliyini, məişətimizin və düşüncə tərzimizin xüsusiyyətlərini anlamağa kömək edir. Bu məqalədə “piltə” sözünün mənası, tarixi, istifadə sahələri, etimologiyası və dilimizdəki yeri geniş və aydın şəkildə izah olunacaq.
Piltə Sözünün Etimologiyası
“Piltə” sözü türk dillərinin bir çoxunda, o cümlədən Azərbaycan dilində də qədimdən işlədilən leksik vahidlərdəndir. Sözün kökü qədim türk və orta əsr yazılı mənbələrində də rast gəlinir. Etimologiya baxımından “piltə” sözü, çox güman ki, Orta Asiya türk dillərində “fitil”, “yanar tel” mənasını verən sözlərlə eyni mənşəyə malikdir. Hətta fars və ərəb dillərində də buna oxşar söz formalarına rast gəlinir (farsca “filt”, ərəb dilində “filteh”).
Azərbaycan dilində “piltə” əsasən lampa, çıraq, şam və digər yanan məişət əşyalarında istifadə olunan yanar fitil, od tutan tel, yəni alovun və işığın yaranmasına səbəb olan maddi vasitə kimi başa düşülür. Sözün tarixi mənbələrdə və klassik ədəbiyyatda işlənməsi də onun bu mənada istifadə olunduğunu sübut edir.
Piltə Sözünün Əsas Mənası
Piltə – lampada, çıraqda, şamda və ya digər yanan məişət avadanlığında alovun tutuşub yanmasını təmin edən xüsusi fitil və ya yanar telə deyilir. Bu fitil adətən pambıqdan, bəzən isə başqa yanıcı liflərdən hazırlanır və maye yanacaq (neft, yağ və s.) ilə isladılır. Alov piltənin ucunu tutduqda, o, yanacaq mayeni özünə çəkir və davamlı şəkildə yanmağa imkan verir.
Ənənəvi Azərbaycan evlərində piltə çıraq və lampalarda mühüm funksiyanı yerinə yetirib. Qədimdən bəri elektrik işığı yox ikən, gecələr evlərin işıqlandırılması, məscidlərin, ibadətgahların, karvansarayların işıqlandırılması məhz piltəli lampalar vasitəsilə həyata keçirilirdi. Piltə həm də bu baxımdan qədim məişətin ayrılmaz atributu olub.
Məişətdə Piltənin Rolu
Piltə əsrlər boyu Azərbaycan xalqının məişətində ən çox işlədilən əşyalardan birinin ayrılmaz hissəsidir. Əvvəllər neft lampası, yağ çırağı və şamda işıqlandırma üçün piltədən istifadə olunub. Neft lampasının və ya yağ çırağının əsas iş prinsipi ondan ibarətdir ki, piltə yanacağı özünə çəkir və alovun davamlı şəkildə yanmasını təmin edir. Bu səbəbdən də piltənin keyfiyyəti və düzülüş forması, işığın parlaqlığı və davamlılığı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Piltə məişət üçün təkcə işıq mənbəyi yox, həm də bəzən istilik və rahatlıq rəmzi kimi də qiymətləndirilib. El arasında “evin piltəsi sönməsin” ifadəsi ailənin ocağının sönməməsi, ailə istiliyinin davam etməsi anlamında işlədilib. Bu baxımdan piltə həm məişətdə, həm də xalqın düşüncəsində mühüm yer tutub.
Piltənin Hazırlanması və İstifadə Qaydaları
Ənənəvi olaraq piltə əsasən təbii materiallardan – pambıq, yun və ya digər lifli maddələrdən hazırlanır. Piltə bəzən toxunur, bəzən isə bir neçə lifin birləşdirilməsi ilə hazırlanır. Onun forması lampanın və ya çırağın növünə görə dəyişə bilər: bəzən ensiz, bəzən qalın, bəzən isə xüsusi şəkildə burulmuş formada olur.
Piltədən istifadə zamanı əsas diqqət ona yetirilir ki, o, yanacaq mayeni yaxşı özünə çəksin və yandıqda tüstü çıxarmasın. Müasir dövrdə də bəzi kənd yerlərində, elektrik enerjisi olmayan ərazilərdə və ya xüsusi məqsədlə (məsələn, məişət dekorunda, ibadət yerlərində) piltədən istifadə olunmaqdadır.
Piltənin Simvolik və Metaforik Mənaları
Azərbaycan xalqının söz yaradıcılığı və ədəbi irsində piltə bəzən simvolik və metaforik mənalarda da işlədilir. “Piltə sönmək”, “ocağın piltəsi” kimi ifadələr ailənin, evin və ocağın davamlılığına, istiliyə, birlik və sabitliyə işarədir. Xalq arasında piltə həm də evin işığının, ailə firavanlığının və bərəkətin simvolu kimi çıxış edir. Eyni zamanda, piltənin yandırılması yeni başlanğıc, ümid və həyatın davamı kimi də qəbul edilir.
Azərbaycan poeziyasında və xalq nağıllarında da piltə bəzən həyatın özü, taleyin axarı, insanın daxili işığı və mənəvi dəyərlərin ifadə vasitəsi olur. Bu baxımdan piltə sözünün semantik yükü çoxşaxəli və zəngindir.
| Sahə və Kontekst | Piltənin İstifadə Forması | Əsas Materialı | Simvolik Mənası | Qeyd və Xüsusiyyətlər |
|---|---|---|---|---|
| Məişət | Neft lampası, yağ çırağı, şam fitili | Pambıq, yun, lifli | Evin, ailənin işığı və sabitliyi | Əsas işıq mənbəyi, davamlı yanma |
| İbadət və ritual | Məscid və ibadətgah lampalarında | Təbii liflər | Ümid, dua, ruhi təmizlik | Müqəddəs məkanlarda istifadəsi |
| Dekorativ və etnoqrafik | Əl işlərində, interyer dizaynında | Təbii və süni liflər | Məişət mədəniyyəti, etnoqrafiya | Ənənəvi dekor elementlərində rast gəlinir |
| Poeziya və folklor | Metafora və deyimlərdə | – | Ocağın sönməməsi, həyat, ümid | “Evin piltəsi sönməsin” və s. |
| Müasir tətbiq | Aromaterapiya lampaları, bəzi kənd evləri | Pambıq, süni liflər | İşıq, rahatlıq | Elektrik olmayan yerlərdə aktual |
Müasir Dövrdə Piltə və Onun İstifadə Sahələri
Müasir texnologiyanın və elektrik enerjisinin geniş yayılması piltənin gündəlik istifadəsini xeyli azaltsa da, bu gün də bəzi sahələrdə piltə aktual olaraq qalır. Xüsusilə kənd yerlərində, elektrik enerjisinin fasiləli və ya zəif olduğu məkanlarda, məscidlərdə, ibadət yerlərində, həmçinin dekorativ və etnoqrafik məqsədlərlə hazırlanan lampalarda piltədən istifadə olunur.
Eyni zamanda, bəzi sənətkarlıq və tətbiqi sənət nümunələrində, əl işlərində, teatr səhnələrində qədim lampalar və çıraqlarla birlikdə piltə elementindən istifadə edilir. Müasir aromaterapiya lampalarında və şam istehsalında da piltə mühüm rol oynayır.
“Piltə” Sözünün Lüğətlərdə və Ədəbi Mənbələrdə İstifadəsi
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində “piltə” sözü əsasən iki mənada verilir:
- Lampada, çıraqda, şamda yanan və alovun tutuşmasına səbəb olan fitil.
- Bəzi mənbələrdə isə, bəzək və texniki məqsədlərlə istifadə olunan lifli material kimi də işlənə bilər.
Klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatında piltə sözü daha çox məişət təsvirlərində, metaforik ifadələrdə və poetik obrazlarda rast gəlinir. Bu da dilimizin zənginliyini, xalqın məişət və dünyagörüşü ilə bağlı söz ehtiyatını göstərir.
Piltə ilə Bağlı Atalar Sözləri və Deyimlər
Azərbaycan xalq yaradıcılığında piltə ilə bağlı müxtəlif atalar sözləri, deyimlər və frazeoloji ifadələr mövcuddur. “Evin piltəsi”, “ocağın piltəsi”, “piltəsi sönmək” kimi ifadələr ailənin, evin, cəmiyyətin diriliyini, davamlılığını və sabitliyini ifadə edir. Bu deyimlər xalq arasında geniş yayılıb və mənəvi, simvolik çalarlarla zəngindir. Hər bir belə deyim və atalar sözü xalqın məişətinə, dünyagörüşünə və həyat tərzinə dair dərin iz buraxıb.
Piltə Azərbaycan xalqının məişətində, mədəniyyətində və dilində xüsusi yerə malik olan, həm funksional, həm də simvolik yükə sahib olan bir sözdür. O, təkcə lampanın və ya çırağın bir hissəsi olmaqla qalmır, eyni zamanda ailənin ocağının, sabitliyin və həyatın davamlılığının rəmzi kimi çıxış edir. Sözün etimologiyası, istifadəsi və məna çalarları dilimizin zəngin və qədim qatlarından xəbər verir. Müasir dövrdə piltənin gündəlik həyatda istifadəsi nisbətən azalsa da, onun simvolik və ədəbi dəyəri qorunub saxlanılır. Piltə həm maddi, həm də mənəvi baxımdan xalqımızın yaddaşında və dilində öz yerini tutmaqdadır.
Ən Çox Verilən Suallar
Piltə lampada, çıraqda və şamda istifadə olunan və yanacaq mayesini çəkərək alovun tutuşmasını təmin edən fitil və ya telə deyilir. Əsasən pambıq və ya digər lifli materiallardan hazırlanır və uzun müddət yanmağa imkan verir.
Piltə əsasən işıq mənbəyi olan lampa və çıraqlarda istifadə olunur. Onun vəzifəsi yanacaq mayesini özünə çəkmək və davamlı şəkildə yanmaq üçün şərait yaratmaqdır.
Ənənəvi olaraq piltə pambıqdan, yundan və digər təbii liflərdən hazırlanır. Müasir dövrdə bəzən süni liflərdən də istifadə olunur.
Piltə Azərbaycan xalq mədəniyyətində ailə istiliyinin, evin davamlılığının və sabitliyin rəmzi kimi qəbul edilir. “Evin piltəsi sönməsin” ifadəsi ailənin firavan və davamlı olmasını arzulayır.
Piltə ən çox neft lampası, yağ çırağı, şam və bəzən dekorativ və ya dini məqsədlə istifadə olunan lampalarda tətbiq olunur.
Bəli, bəzi kənd və uzaq bölgələrdə elektrik enerjisi olmayan evlərdə, məscid və ibadət yerlərində, həmçinin dekorativ və etnoqrafik lampalarda piltədən istifadə olunur.
Piltə sözü qədim türk dillərində, həmçinin fars və ərəb dillərindəki “fitil” və “filteh” sözləri ilə eyni kökə malikdir. Sözün mənası yanar fitil, alov üçün istifadə olunan tel anlamındadır.
Ən məşhur ifadələrdən biri “Evin piltəsi sönməsin” və ya “Ocağın piltəsi” deyimidir. Bu, ailənin və evin firavan, daim işıqlı olmasını ifadə edir.
Piltənin keyfiyyəti və düzülüşü işığın parlaqlığı və davamlılığı üçün vacibdir. O, yanacaq mayesini yaxşı çəkməli və yanarkən çox tüstü çıxarmamalıdır.
Bəli, Azərbaycan poeziyasında və ədəbiyyatında piltə tez-tez metaforik obraz kimi işlədilir. Həyat, ümid və ailə istiliyi kimi məna daşıyır.
