Həndəsi Naxışlar : Əsas prinsipləri, Tətbiqi

İnsan cəmiyyətlərinin tarix boyunca yaratdığı sənət formalarının ən təsiredici və çoxqatlı nümunələrindən biri həndəsi naxışlardır. Bu naxışlar yalnız bəzək funksiyası daşımır, eyni zamanda bir xalqın düşüncə sistemini, dünya görüşünü və fəlsəfi baxışlarını vizual şəkildə əks etdirir. Həndəsi naxışlar qədim dövrlərdən bu günədək memarlıqda, xalçaçılıqda, keramika sənətində, miniatürlərdə, kitab təsvirlərində və gündəlik istifadə əşyalarında rast gəlinən bir motivlər sistemidir. Onlar özündə riyazi nizamı, simmetriyanı, təkrarolunma prinsipini və ölçülü estetik düşüncəni birləşdirir. Hər bir naxış öz daxili qaydaları və rəmzi mənaları ilə fərqlənir.

Azərbaycan sənət tarixində də həndəsi naxışlar xüsusi yer tutur. Xüsusilə Orta əsr memarlıq abidələrimizdə, Şirvanşahlar saray kompleksində, Naxçıvan türbələrində, Quba məscidlərində və qədim xalça nümunələrində bu naxışların incəliklə işlənmiş formaları ilə qarşılaşmaq mümkündür. Bu naxışlar təkcə estetik gözəllik deyil, həm də zamanın dayanıqlığını, yaradılışın harmoniyasını və kainatın mütənasibliyini ifadə edir.

Həndəsi naxışların mahiyyəti və əsas prinsipləri

Həndəsi naxışlar, adından da göründüyü kimi, həndəsə elminə əsaslanan formada qurulmuş, müəyyən riyazi qaydalara tabe olan vizual kompozisiyalardır. Bu naxışlar əsasən nöqtə, düz xətt, çevrə, kvadrat, üçbucaq, romb, çoxbucaqlı kimi fiqurların təkrarlanması və simmetrik quruluşlar üzərində qurulur. Məhz bu fiqurların müəyyən ardıcıllıqla, simmetrik formada yerləşdirilməsi onları digər bəzək elementlərindən fərqləndirir.

Həndəsi naxışların qurulmasında əsasən aşağıdakı prinsiplərə əməl olunur:

• Təkrarolunma: Eyni fiqurun ardıcıl şəkildə təkrarı ilə ritmik kompozisiya yaradılır.
• Simmetriya: Eyni motivin oxlar üzrə güzgü effekti ilə yerləşdirilməsi.
• Rota­siya: Fiqurların mərkəz ətrafında döndərilməsi ilə naxış yaradılır.
• Ölçü mütənasibliyi: Fiqurlar arasında məsafə və ölçü nisbəti dəqiq hesablanır.
• Fraktal struktur: Bəzi naxışlarda fiqurlar öz içində kiçik ölçülü təkrarlanan formalarla davam edir.

Bu prinsiplər sadəcə vizual deyil, həm də fəlsəfi və simvolik anlam daşıyır. Məsələn, dövrəvi simmetriya zamanın və kainatın sonsuzluğunu ifadə edir. Üçbucaqlı formalar sabitlik, kvadrat forması bərabərlik və sabit həyat anlayışı ilə bağlanır.

Tarix boyu həndəsi naxışların inkişaf mərhələləri

Həndəsi naxışların tarixi qədim sivilizasiyalarla başlayır. Misir, Babil, Yunan, Hind və Çin mədəniyyətlərində bu naxışlar divar rəsmlərində, məbəd sütunlarında və keramika nümunələrində yer alırdı. Lakin İslam sənəti bu sahədə xüsusi zirvə nöqtəsinə çatdı. İslam dünyasında təsvirli sənətlərə məhdudiyyət olduğu üçün bədii ifadə vasitəsi kimi həndəsi naxışlar geniş yayılmışdır.

Azərbaycan ərazisində isə bu naxışlar Sasanilər dövründən etibarən memarlıqda istifadə olunmağa başlamış, xüsusilə Şirvanşahlar, Eldəgizlər və Qarabağ xanlığı dövründə tam formalaşmışdır. Cəmi, türbə, saray və hamamların kərpic üzərində və ya daş oyma sənətində həndəsi motivlər incəliklə həkk olunmuşdur.

Qarabağ xalçaçılıq məktəbində istifadə olunan bəzi motivlər, məsələn, “qolçaq”, “butalı” və “şəbəkə” elementləri də həndəsi quruluşa əsaslanır. Bu naxışlar təkcə estetik deyil, həm də rəmzi dəyərlərə sahib olmuş, bərəkət, mühafizə və dualar kimi mənalar daşıyıb.

Azərbaycan memarlığında həndəsi naxışların tətbiqi

Azərbaycan memarlığında həndəsi naxışlar daş üzərində oyma, rəngli kərpic və çini mozaikalarla icra olunurdu. Xüsusilə Naxçıvanda yerləşən Möminə Xatun türbəsi, Bərdə imamzadəsi və Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı bu baxımdan xüsusi qeyd olunmalıdır.

Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanın tarixi memarlıq abidələrində rast gəlinən həndəsi naxış formalarının ümumi xülasəsi verilmişdir:

Bu abidələrdəki naxışlar sadəcə bəzək deyil, həm də struktura estetik və mənəvi dərinlik gətirən ünsürlərdir.

Həndəsi naxışların növləri və struktur tipləri

Həndəsi naxışlar müxtəlif struktur formalarında qurula bilər. Onları daha yaxşı anlamaq üçün aşağıdakı hissələrə bölmək mümkündür:

1. Mərkəzli naxışlar (radial) – Bütün elementlər mərkəzdən kənara doğru simmetrik yerləşir.
2. Zəncirvari naxışlar – Eyni fiqurlar ard-arda təkrarlanır, ritmik quruluş yaradır.
3. Şəbəkəvi naxışlar – Kvadrat və ya altıbucaqlı şəbəkə əsasında qurulur, çoxsahəli formalar alınır.
4. Fraktal naxışlar – Fiqurlar öz içində təkrarlanaraq daha kiçik ölçülərlə davam edir.
5. Mozaik kompozisiyalar – Müxtəlif ölçülü və formadakı fiqurların birləşməsi ilə bütöv kompozisiya yaradılır.

Bu formalar həm xalçaçılıqda, həm də çini və kitab təsvirçiliyində geniş istifadə olunur. Onların qurulması üçün ciddi həndəsi bilik və estetik hiss lazımdır.

Xalçaçılıqda həndəsi naxışların rəmzi anlamı

Azərbaycan xalçaları sadəcə məişət əşyası deyil, həm də xalqın düşüncə tarixinin toxunmuş ifadəsidir. Burada istifadə olunan həndəsi motivlər sadə təsvirlər deyil, rəmzi və ritual mənalar daşıyır. Məsələn:

• Dördbucaq motiv – sabitlik və ailə dayağını ifadə edir.
• Üçbucaq forması – müqəddəslik, üçlük simvolu (əcdad, indi, gələcək).
• Çevrə – sonsuz həyat dövranını əks etdirir.
• Göz naxışı – pis nəzərdən qorunma niyyəti ilə toxunur.
• Romb motivləri – qadın məhsuldarlığı və bərəkət simvoludur.

Bu motivlərin sadəcə dekorativ yox, həm də qoruyucu və dini-fəlsəfi funksiyaları olmuşdur.

İslam sənətində həndəsi ornamentlərin rolu

İslam sənətində təsvirli sənətlər məhdudlaşdırıldığı üçün rəsm və heykəltəraşlıq əvəzinə xəttatlıq, arabesk və həndəsi ornamentlər əsas bədii vasitəyə çevrilmişdir. Həndəsi naxışlar burada Allahın mükəmməlliyini, kainatın ölçülülüyünü və yaradılışdakı harmoniya prinsipini əks etdirir. Ən məşhur nümunələrdən biri Alhambra saray kompleksi və Qüdsdə yerləşən Qaya məscidindəki naxışlardır.

Simmetrik, fraktal və sonsuzluğa açıq motivlər Tanrının sonsuzluğuna işarə kimi qəbul olunur. Nəticədə bu sənət növü həm estetik, həm də mənəvi və dini təfəkkürün əksi olaraq qəbul edilir.

Müasir dizaynda həndəsi naxışların tətbiqi

Bugünkü memarlıqda, tekstil dizaynında, qrafik sənətdə və rəqəmsal sənət əsərlərində də həndəsi naxışlar aktual olaraq istifadə olunur. Minimalist dizaynlarda kvadrat və üçbucaq formaları struktur yaratmaq üçün ideal vasitə kimi çıxış edir. Eyni zamanda Azərbaycan brendləri və milli simvollar da bu elementləri dizaynlarına daxil etməyə başlamışlar. Müasir texnologiyalar bu naxışların rəqəmsal aləmdə də təkrar və animasiya şəklində istifadəsinə imkan yaradır.

Artıq interyer dizaynında divar kağızları, mebel naxışları və tekstil məhsullarında Azərbaycan həndəsi ornamentləri moda elementi kimi qəbul olunur. Bu isə milli kimliyi qorumaqla yanaşı, onun çağdaş mədəniyyətə uyğunlaşdırılmasıdır.

Həndəsi naxışların vizual dildən mədəni dəyərlərə keçidi

Hər bir həndəsi naxış özündə sadəcə şəkil yox, mədəni kod daşıyır. O, xalqın dünyanı necə qavradığını, hansı mənəvi və fəlsəfi kodlarla yaşadığını göstərir. Rəng seçimi, fiqurların yerləşməsi, ritmik balans – hamısı xalqın ruhundan xəbər verir. Ona görə də bu naxışlar yalnız sənət əsəri deyil, həm də tarix və mənəviyyat mirasıdır.

Həndəsi naxışlar sadə riyazi fiqurların bədii harmoniyası deyil, xalqın mədəni yaddaşını, fəlsəfi düşüncə sistemini və estetik zövqünü yaşadan vizual dildir. Bu naxışlar zamanın sınağından keçərək nəinki keçmişi qoruyur, həm də bu gün müasir dizayn və texnologiya ilə yenidən doğularaq gələcəyə doğru daşınır. Onların dəyərləndirilməsi həm mədəni kimliyimizin qorunması, həm də estetik inkişafımız üçün mühüm amildir.

Ən Çox Verilən Suallar