Üşümə insan həyatında ən geniş rast gəlinən və fərqli vəziyyətlərdə ortaya çıxan hisslərdən biridir. Hər kəs həyatının müəyyən dövrlərində üşümə təcrübəsi yaşayır və bu, əksər hallarda bədənin soyuq mühitə verdiyi adi reaksiya kimi dəyərləndirilir. Lakin üşümə təkcə xarici temperaturun aşağı olması ilə bağlı deyil, bəzən insanın orqanizmində baş verən müxtəlif proseslərin siqnalı kimi də ortaya çıxa bilər. Bədən temperaturunun tənzimlənməsi və enerji hasilatı üçün bir sıra bioloji və kimyəvi reaksiyalar vacib rol oynayır. Bu proseslər pozulduqda isə insanlarda titrəmə və üşümə hissi yaranır. Çox zaman üşümə bir neçə dəqiqəlik olsa da, bəzən uzun müddət davam edir və gündəlik fəaliyyətə mane olur. Bu simptom xüsusilə soyuq havalarda, zəif geyinərkən, yorğunluq və stress zamanı daha da güclənir. Eyni zamanda, bəzi xəstəliklər və metabolik pozğunluqlar da bədəndə istilik tarazlığını pozaraq üşümə ilə nəticələnir. Hətta qidalanma, hormonal fon, qan tərkibi və psixoloji vəziyyət də bu hissə təsir edə bilər. Bəzən adi yorğunluq və ya gecə yuxusuzluğu belə üşüməyə səbəb olur. İnsan orqanizmi öz temperaturunu qorumaq üçün müxtəlif müdafiə mexanizmlərinə malikdir və üşümə bəzən məhz bu mexanizmlərin işə düşməsinin göstəricisidir. Üşümənin səbəblərini anlamaq, bədənimizin siqnallarını düzgün şərh etmək və vaxtında tədbir görmək uzunmüddətli sağlamlığın qorunmasında mühüm rol oynayır. Belə hallarda profilaktik tədbirlər və sağlam həyat tərzi, insanların gündəlik həyat keyfiyyətini artırmağa kömək edir. Orqanizmin siqnallarına laqeyd yanaşmamaq hər zaman vacibdir.
Bədən Temperaturunun Tənzimlənməsi və Üşümənin Fiziologiyası
İnsan orqanizmi öz daxili temperaturunu stabil saxlamaq üçün xüsusi sistemlərə malikdir. Bu proseslərdə ən mühüm rol hipotalamus adlanan beyin nahiyəsinə məxsusdur. Ətraf mühitin temperaturu azaldıqda və ya bədəndə istilik itkisi artdıqda, hipotalamus dəridəki sinir ucluqlarından gələn siqnalları qəbul edir və müxtəlif müdafiə mexanizmlərini işə salır. Onlardan ən birincisi əzələlərin titrəməsidir. Titrəmə bədəndə istilik hasilatını artırır və bədənin öz temperaturunu qoruyur.
Bədən temperaturunun tənzimlənməsində damarların daralması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Damarlar daraldıqda dərialtı qan dövranı azalır və istilik itkisi minimuma enir. Bu zaman insan bədənində üşümə və soyuqluq hissi yaranır. Həmçinin bəzən uzunmüddətli üşümə daha ciddi bir xəstəliyin və ya orqanizmdə pozulmuş balansın əlaməti ola bilər. Bütün bu mexanizmlər, əslində, insan orqanizminin həyatda qalmasını və sağlamlığını qorumaq üçün işləyir.
Ətraf Mühit Faktorları və Soyuq Hava
Soyuq havada insan orqanizmi daha çox istilik itirir və bu zaman orqanizm özünü qorumaq üçün müxtəlif tədbirlər görməyə başlayır. Ən tipik reaksiya titrəmədir – əzələlərin sürətli yığılması nəticəsində bədəndə əlavə istilik yaranır. Havanın soyuq, küləkli və ya rütubətli olması üşümə hissini daha da artırır. Soyuq mühitdə uzun müddət qalmaq, uyğun olmayan və ya islanmış paltar geyinmək hipotermiya riskini də yüksəldir.
Qış mövsümündə, xüsusən də yaşlı insanlar və uşaqlar, soyuğa qarşı daha həssas olurlar. Havanın temperaturu aşağı olduqda bədəndə istilik hasilatı üçün daha çox enerji sərf olunur. Eyni zamanda, bədənin periferik nahiyələrində – əllərdə və ayaqlarda üşümə daha güclü hiss olunur. Buna görə də soyuq havalarda qoruyucu geyim seçimi, qidalanma və fiziki aktivlik vacibdir.
Anemiya və Qan Dəyişiklikləri
Anemiya – qanda dəmirin və ya B12 vitamininin çatışmazlığı nəticəsində yaranan vəziyyətdir və bədənin oksigenlə təminatını azaldır. Oksigenin çatışmazlığı enerji hasilatının zəifləməsinə, hüceyrələrdə metabolik proseslərin pozulmasına səbəb olur və nəticədə insan özünü tez-tez üşüyən və halsız hiss edir. Anemiya zamanı dəri solğun və soyuq olur, ürək döyüntüsü sürətlənir və nəfəs almaq çətinləşir.
Bu vəziyyət ən çox qadınlarda, uşaqlarda və qocalarda rast gəlinir. Xroniki xəstəliklər, qan itkiləri, zəif qidalanma və bəzi genetik xəstəliklər də anemiyanın yaranmasına səbəb ola bilər. Anemiya zamanı üşümə ilə yanaşı, tez yorulma, baş gicəllənməsi, diqqətin azalması və digər simptomlar müşahidə oluna bilər. Müalicə əsasən səbəbin aradan qaldırılmasına və vitamin-mineral balansının bərpasına yönəlir.
Qalxanabənzər Vəzin Fəaliyyəti və Hormonlar
Qalxanabənzər vəzinin zəif fəaliyyəti (hipotireoz) maddələr mübadiləsinin yavaşlamasına və istilik hasilatının azalmasına səbəb olur. Hipotireoz zamanı bədən daha az enerji hasil edir, metabolik sürət aşağı düşür və insan daimi üşümə hissi yaşayır. Qalxanabənzər vəzin ifraz etdiyi hormonların azlığı dərinin quruluğu, saç tökülməsi və bəzən bədən çəkisinin artması ilə müşayiət oluna bilər.
Xüsusilə qadınlarda və yaşlı insanlarda hipotireoz daha çox rast gəlinir. Həmçinin stress, genetik meyillik və bəzi dərmanlar da bu vəzin fəaliyyətinə təsir göstərə bilər. Vaxtında diaqnoz qoyulmadıqda, bu pozuntu ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Müalicə üçün hormonal preparatlardan istifadə və endokrinoloq nəzarəti əsas şərtdir.
İnfeksion və İltihabi Xəstəliklər
Bədənin infeksiyalara reaksiyası zamanı çox vaxt üşümə və titrəmə müşahidə olunur. Bu, immun sistemin aktivləşməsi və bədənin istilik balansını qorumaq üçün başlatdığı müdafiə reaksiyasıdır. Qrip, pnevmoniya, angina, bronxit kimi infeksion xəstəliklər zamanı üşümə, bədən temperaturunun qəfil yüksəlməsi və ya enməsi ilə müşayiət oluna bilər.
İnfeksion xəstəliklərin ilk əlamətlərindən biri də məhz üşümə və titrəmədir. Belə vəziyyətlərdə orqanizmin enerji ehtiyatları infeksiya ilə mübarizəyə yönəlir və bədən istiliyi dəyişir. Əgər üşümə uzun sürərsə, mütləq həkimə müraciət etmək və lazımi analizləri vermək lazımdır. Vaxtında müalicə ciddi fəsadların qarşısını alır.
Psixoloji Səbəblər və Stress
Üşümə bəzən fiziki deyil, psixoloji səbəblərlə də əlaqəli olur. Stress, qorxu və güclü emosional gərginlik bədənimizdə hormonların ifrazını artırır və qan damarlarının daralmasına səbəb olur. Bu zaman bədən səthində istilik itkisi güclənir və insan üşümə hissi yaşayır. Hətta isti mühitdə belə psixoloji təsirlə üşümək mümkündür.
Daimi stress vəziyyətində olan insanlarda bədənin bütün fizioloji sistemləri gərgin olur. Maddələr mübadiləsi və qan dövranı pozulur, nəticədə bədən daha həssas və soyuğa qarşı dayanıqsız olur. Psixoloji üşümə yuxusuzluq, ürəkdöyüntüsü və narahatlıq kimi digər simptomlarla birgə müşahidə edilə bilər.
Qidalanma Pozuntuları və Vitamin Əskikliyi
Bədənin istilik hasilatı və enerji ehtiyatları birbaşa düzgün qidalanmadan asılıdır. Uzun müddət az kalorili və ya balanssız pəhriz, zülal və yağ çatışmazlığı bədənin enerji ehtiyatlarını azaldır və üşümənin yaranmasına səbəb olur. Arıqlama proqramları zamanı və ya qeyri-kafi qidalanan insanlarda üşümə tez-tez rast gəlinir.
D, B12 və fol turşusu kimi vitaminlərin çatışmazlığı maddələr mübadiləsini pozur və orqanizmin normal işləməsinə mane olur. Bu isə həm enerjinin azlığı, həm də sinir sisteminin zəifləməsi ilə nəticələnir. Belə vəziyyətlərdə balanslı qidalanma və vitaminlərlə zəngin rasion seçimi vacibdir.
Yaş və Orqanizmin Fərdi Xüsusiyyətləri
Yaş artdıqca orqanizmdə maddələr mübadiləsi zəifləyir və istilik hasilatı azalır. Yaşlı insanlarda dərialtı piy qatı nazikləşir və bədən istiliyi daha tez itirilir, nəticədə onlar daha tez üşüyürlər. Xroniki xəstəliklər və immun sistemin zəifləməsi də bu prosesi sürətləndirir. Uşaqlarda isə istilik tənzimlənməsi sistemi tam formalaşmadığı üçün tez üşümə müşahidə olunur.
| Səbəb | Əlamətlər | Risk qrupu | Qarşısını alma yolları |
|---|---|---|---|
| Qalxanabənzər vəzin zəif fəaliyyəti | Daimi üşümə, yuxululuq, dəri quruluğu | Qadınlar, yaşlılar | Həkimə müraciət, hormonal balansın bərpası |
| Anemiya | Tez yorulma, üşümə, solğunluq | Qadınlar, uşaqlar | Dəmir və vitaminlə zəngin qidalanma |
| İnfeksiyalar | Titrəmə, qızdırma, üşümə | Bütün yaş qrupları | Diaqnoz və vaxtında müalicə |
| Qidalanma pozuntuları | Arıqlama, zəiflik, üşümə | Gənclər, idmançılar | Balanslı və vitaminli qidalanma |
| Psixoloji stress | Üşümə, titrəmə, narahatlıq | Bütün yaşlar | Psixoloji dəstək, istirahət |
| Ətraf mühit və soyuq hava | Dəridə soyuqluq, titrəmə | Uşaqlar, yaşlılar | İstilikli geyim, profilaktika |
Üşümə insan orqanizminin daxili və xarici dəyişikliklərə qarşı verdiyi təbii reaksiya olmaqla yanaşı, bəzən bədəndə baş verən ciddi pozuntuların da xəbərçisi ola bilər. Bədənin temperatur tənzimləmə sistemi düzgün işləmədikdə, fərqli səbəblərdən – hormonal pozuntular, anemiya, infeksion xəstəliklər, psixoloji faktorlar və ya qidalanma problemləri səbəbilə – üşümə yaranır. Hər yaşda və hər şəxs üçün üşümənin səbəbi fərqli ola bilər, buna görə də bədənin siqnallarını düzgün qiymətləndirmək önəmlidir. Profilaktik tədbirlərə əməl etmək, düzgün qidalanmaq, psixoloji rahatlıq yaratmaq və zərurət yaranarsa, vaxtında həkimə müraciət etmək sağlamlığın qorunmasında mühüm rol oynayır. Unutmaq olmaz ki, bəzi hallarda üşümə sadəcə yorğunluq və ya ətraf mühitin təsiri ilə bağlıdırsa da, bəzən daha ciddi xəstəliklərin xəbərçisi olur. İnsan orqanizminin öz müdafiə mexanizmləri güclü olsa da, bəzən tibbi müdaxilə və xüsusi müalicə tələb olunur. Sağlam həyat tərzi, bədənin siqnallarına diqqətli yanaşmaq və profilaktik tədbirlərlə üşümənin qarşısını almaq mümkündür. Hər bir insan öz fərdi xüsusiyyətlərini və sağlamlıq vəziyyətini nəzərə alaraq, bədəninin verdiyi siqnalları düzgün şərh etməlidir. Yalnız bu zaman uzun, məhsuldar və sağlam bir ömür mümkün olar.
Ən Çox Verilən Suallar
Üşümənin əsas səbəbləri arasında soyuq hava, hormonal pozuntular (xüsusilə qalxanabənzər vəzin fəaliyyəti), anemiya, infeksion və iltihabi xəstəliklər, psixoloji stress, qeyri-düzgün qidalanma, vitamin və mineral çatışmazlığı, yaş və fərdi orqanizm xüsusiyyətləri yer alır. Bəzən üşümə sadəcə yorğunluq və ya psixoloji vəziyyət nəticəsində də baş verə bilər. Hər bir səbəbin özünəməxsus əlamətləri və risk faktorları var. Səbəbi düzgün müəyyənləşdirmək üçün tibbi yoxlamalar vacibdir.
Qalxanabənzər vəzin hormonlarının azlığı maddələr mübadiləsini zəiflədir və bədəndə istilik hasilatı azalır. Bu zaman insan tez-tez üşüyür, dəri quruyur, saçlar tökülə bilər, yuxululuq və yorğunluq artır. Bu vəziyyət daha çox qadınlarda və yaşlılarda rast gəlinir. Hormonal balansı bərpa etmək üçün həkim müayinəsi və düzgün müalicə vacibdir.
Anemiya qanda dəmir və B12 vitamininin çatışmazlığı ilə əlaqədardır və hüceyrələrə oksigenin daşınması zəifləyir. Bu vəziyyətdə bədən lazımi istilik hasil edə bilmir, enerji çatışmazlığı və tez üşümə yaranır. Dəri solğun və soyuq olur, bəzən nəfəs darlığı, ürək döyüntüsündə artım hiss olunur. Qidalanmada dəmir və vitaminlərin artırılması vacibdir.
İnfeksion xəstəliklər zamanı immun sistem aktivləşir və bədəndə istilik dəyişiklikləri baş verir. Qrip, angina, pnevmoniya kimi xəstəliklərdə üşümə və titrəmə ilk simptomlardandır. Temperatur qalxa və ya enə bilər. Bu zaman vaxtında həkimə müraciət və düzgün müalicə əsas şərtdir.
Bəli, stress, qorxu, narahatlıq və güclü emosional gərginlik zamanı orqanizmdə hormonlar ifraz olunur və qan damarları daralır. Bu da bədənin səthində istilik itkisini artırır və üşüməyə səbəb olur. Psixoloji üşümə tez-tez narahatlıq, yuxusuzluq və ürəkdöyüntüsü ilə müşayiət olunur. Dincəlmək və stressi azaltmaq bu halların qarşısını almağa kömək edir.
Yaşlandıqca orqanizmin maddələr mübadiləsi zəifləyir, dərialtı piy qatı incəlir və istilik hasilatı azalır. Yaşlı insanlar, xüsusilə xroniki xəstəlikləri olanlar, daha tez üşüyürlər. Eyni zamanda, immun sistemin zəifləməsi və bəzi dərmanların təsiri də bu prosesi gücləndirir. Yaşlı insanlar isti geyinməyə və balanslı qidalanmaya xüsusi diqqət etməlidirlər.
Uzun müddət az kalorili və ya balanssız pəhriz, zülal və yağ azlığı bədənin enerji ehtiyatlarını azaldır və üşüməyə gətirib çıxarır. D, B12 və fol turşusu kimi vitamin çatışmazlığı maddələr mübadiləsini və istilik hasilatını zəiflədir. Belə vəziyyətlərdə balanslı və vitaminlə zəngin rasion seçimi vacibdir. Zəif qidalanan və ya pəhrizdə olan insanlarda üşümə daha çox müşahidə olunur.
Üşütmə adətən soyuğa məruz qalmaq və ya bədənə soyuğun təsiri nəticəsində yaranan və soyuqdəymə, qrip kimi infeksiyalara zəmin yaradan haldır. Əlamətləri arasında titrəmə, halsızlıq, bəzən azca temperatur, əzələ ağrısı olur. Üşümə isə daha geniş səbəblərlə – həm soyuq, həm də orqanizmdə digər pozuntularla əlaqəlidir və infeksiya ilə mütləq bağlı olmur. Yəni üşütmə infeksion prosesin başlanğıcı, üşümə isə ümumi simptom kimi qiymətləndirilir.
Üşüşmə bədənin müəyyən nahiyəsində – ən çox əllərdə və ya ayaqlarda – lokal soyuqluq, keylik və hissiyyatın azalması kimi hiss olunur. Əsas səbəblər arasında damarların daralması, sinir keçiriciliyinin pozulması və oturaq həyat tərzi var. Üşütmə isə daha çox bədənin bütövlükdə və ya bir neçə hissəsində soyuğa məruz qalması və infeksiya riskidir. Üşüşmə çox vaxt qıcolma, keylik və hissiyyatın azalması ilə, üşütmə isə titrəmə və zəifliklə müşayiət olunur.
Əgər üşümə uzun müddət davam edirsə, əlavə olaraq titrəmə, yüksək hərarət, dəri solğunluğu, başgicəllənmə, nəfəs darlığı, ürək döyüntüsündə artım, zəiflik və ya huşun itməsi kimi əlamətlərlə müşayiət olunursa, mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır. Üşümə bəzən ciddi xəstəliklərin ilkin simptomu ola bilər. Xüsusilə risk qrupuna daxil olan insanlar (yaşlılar, uşaqlar, xroniki xəstələr) diqqətli olmalıdırlar. Vaxtında tibbi yardım sağlamlıq üçün çox vacibdir.
