Müasir idarəetmə modelində dövlətin və bələdiyyələrin üzərinə düşən çoxsaylı xidmət funksiyalarını yüksək səmərəliliklə yerinə yetirmək üçün çevik hüquqi mexanizmlərə ehtiyac duyulur. Bu tələbatdan irəli gələrək Azərbaycan qanunvericiliyinə “publik hüquqi şəxs” anlayışı daxil edilib. PHŞ statusu daşıyan qurumlar ənənəvi dövlət orqanlarından və klassik kommersiya hüquqi şəxslərindən prinsipial şəkildə fərqlənir. Onlar dövlət və ya bələdiyyə adından yaradılır, lakin müstəqil idarəetmə orqanlarına, ayrıca balansına və xüsusi idarəetmə sxeminə malik olur. Belə yanaşma bir tərəfdən ictimai əhəmiyyət daşıyan sahələrdə operativ qərarverməni gücləndirir, digər tərəfdən maliyyə intizamını və məsuliyyət bölgüsünü aydınlaşdırır. PHŞ-lər səhiyyədən təhsilə, infrastrukturdan rəqəmsal xidmətlərə qədər çox geniş spektrdə fəaliyyət göstərir, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində dövlət siyasətinin icrasına töhfə verir. Publik hüquqi şəxsin hüquqi rejimi bir sıra üstünlüklər təklif edir: formal-bürokratik prosedurların azaldılması, büdcə yükünün optimallaşdırılması və cəlbedici investisiya mühitinin formalaşması bunlardan yalnız bir neçəsidir. Struktur baxımından PHŞ idarəetməsində direktorlar şurası və icraçı orqan tandemindən istifadə olunduğu üçün qərarvermə həm strateji, həm də operativ müstəvidə balanslaşdırılır. Bununla yanaşı, onların fəaliyyəti üzərində dövlət nəzarəti, daxili audit və ictimai hesabatlılıq mexanizmləri saxlanılır ki, bu da şəffaflığın və səmərəli resurs idarəçiliyinin qarantına çevrilir. Mövcud təcrübə göstərir ki, publik hüquqi şəxslər rəqabətqabiliyyətli xidmət keyfiyyəti, məqsədyönlü investisiya layihələri və dayanıqlı inkişaf baxımından real nəticələr ortaya qoyur. Cəmiyyətin ehtiyaclarının operativ təmin olunması, strateji sektorların peşəkar yanaşma ilə idarə edilməsi və sosial rifahın yüksəldilməsi PHŞ modelinin əsas hədəflərindəndir.
Publik hüquqi şəxs anlayışının hüquqi mahiyyəti
Publik hüquqi şəxs dövlət və bələdiyyə adından yaradılan, ümumdövlət və ya ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyət göstərən, lakin klassik dövlət orqanı statusuna malik olmayan təşkilatdır. Belə qurumlar mülki dövriyyədə iştirak edə, müstəqil balans və hüquq qabiliyyəti əldə edə bilər. Onların əsas məqsədi iqtisadi və sosial prioritetləri reallaşdırmaq, dövlət siyasətini daha çevik və səmərəli icra etməkdir.
PHŞ-lərin təsis olunması haqqında qərar Prezidentin fərmanı və ya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə rəsmiləşir. Təsis sənədində idarəetmə orqanları, nizamnamə fondu, fəaliyyət istiqamətləri və dövlətlə münasibətlərin mexanizmi ətraflı göstərilir. Nəticədə qurum sahibkarlıq subyekti kimi çevik qərarlar qəbul edə, eyni zamanda dövlət vəsaitindən istifadəyə görə şəffaf hesabat vermək öhdəliyini daşıyır.
PHŞ və digər hüquqi şəxslərin müqayisəli xüsusiyyətləri
Publik hüquqi şəxs klassik dövlət orqanından fərqli olaraq müstəqil balans, bank hesabları və gəlir əldəetmə imkanına malikdir. Bununla belə, o, kommersiya təşkilatlarından fərqli olaraq mənfəət bölgüsü məqsədi daşımır; əldə olunan gəlir yalnız əsas fəaliyyətinin genişləndirilməsinə sərf edilir.
Mülki hüquqi status baxımından PHŞ-lər məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərə bənzər sərbəstlik qazanır, lakin strateji məsələlərdə dövlət nəzarəti tam qorunur. Açıq səhmdar cəmiyyəti modelindən fərqli olaraq, PHŞ pay bölgüsünə məruz qalmır və barəsində özəlləşdirmə prosesi tətbiq edilmir. Bu hibrid konstruksiya cəmiyyəti maraqlandıran sahələrdə yüksək əməliyyat çevikliyi ilə dövlət nəzarətini uzlaşdırır.
İdarəetmə strukturu və məsuliyyət bölgüsü
Publik hüquqi şəxsin rəhbər orqanı idarə heyəti və ya müşahidə şurasından, icraedici rəhbərdən və daxili audit sistemindən ibarət olur. İdarə heyəti strategiyanı, büdcəni, illik planları təsdiqləyir və fəaliyyətin monitorinqini aparır. Heyətin üzvləri adətən ixtisaslı mütəxəssislər və dövlət nümayəndələridir.
İcraedici direktor gündəlik əməliyyat proseslərinə cavabdehdir, kadr siyasətini, maliyyə axınlarını və sərmayə layihələrini idarə edir. Daxili audit xidməti qaynaqların düzgün istifadəsinə və risklərin vaxtında aşkar edilməsinə nəzarət edir. Beləliklə, qərarvermə strateji və operativ səviyyədə balanslı şəkildə bölüşdürülür.
PHŞ-lərin fəaliyyət sahələri və real nümunələr
Səhiyyə sektorunda respublika xəstəxanalarının böyük qismi publik hüquqi şəxs kimi yenidən təşkil edilib. Bu model müasir tibbi avadanlığın sürətli alınmasına, beynəlxalq akkreditasiyaya inteqrasiya və xidmət keyfiyyətinin yüksəlməsinə zəmin yaradıb.
İnfrastruktur və xidmət sahələrində Daşınmaz Əmlakın Kadastrı və Reyestri PHŞ, Milli Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Mərkəzi kimi qurumlar elektron hökumət hədəflərinə dinamizm qazandırıb. Təhsil, mədəniyyət və idman sahələrində yaradılan PHŞ-lər də ictimai resursların rasional istifadəsini təmin etməklə, dövlət büdcəsi üçün əlavə yükün qarşısını alır.
Maliyyə mənbələri və büdcə qaydaları
Publik hüquqi şəxslərin maliyyə bazası nizamnamə fondu, göstərilən ödənişli xidmətlərdən daxilolmalar, dövlət sifarişi, qrantlar və donor layihələri hesabına formalaşır. Qanunvericilik pullarının cəlb edilməsinə, investisiya yerləşdirməsinə və kredit götürməsinə şərait yaradır, lakin maliyyə fəaliyyətinə dair hesabatlar Müvafiq İcra Hakimiyyəti orqanına təqdim edilir.
Gəlir və xərclər mühasibat standartlarına uyğun aparılır, audit hesabatları ictimaiyyətə açıqlanır. Beləliklə, kommersiya çevikliyi şəffaf hesabatlılıqla balanslaşdırılır, korporativ idarəetmə prinsiplərinə uyğun maliyyə intizamı təmin olunur.
Publik hüquqi şəxslərin üstünlükləri və çağırışları
Üstünlüklərə operativ məhkəməqədər qərarvermə, sahibkarlıq təşəbbüslərinə açıq maliyyə rejimi və dövlət dəstəyinin mövcudluğu daxildir. PHŞ strukturunda əməkhaqqı siyasəti bazar prinsiplərinə yaxınlaşdırıldığı üçün ixtisaslı kadrlar cəlb etmək asanlaşır.
Eyni zamanda çağırışlar da mövcuddur: bir tərəfdən büdcə intizamı, digər tərəfdən rəsmi satınalma prosedurları arasında balans saxlamaq, ictimai nəzarət və kommersiya sirrini optimallaşdırmaq zərurəti çıxır. Effektiv fəaliyyət üçün idarəetmə heyətinin peşəkarlığı, risklərin düzgün qiymətləndirilməsi və rəqəmsallaşma vacibdir.
PHŞ-lərin gələcək inkişaf perspektivləri
Dövlət-strateji planlarda energetika, rəqəmsal transformasiya və kənd təsərrüfatı istiqamətində yeni PHŞ-lərin yaradılması nəzərdə tutulur. Qlobal trend kimi yaşıl enerji, tullantıların idarə edilməsi və kosmik texnologiya kimi sahələrdə bu hüquqi formanın tətbiqi səmərəlilik gətirə bilər.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, publika açıq hesabatlıq və korporativ idarəetmə standartlarını daim yeniləməklə etimadı artırır. Bu istiqamətdə ESG (ətraf mühit, sosial, idarəetmə) hesabatlarının tətbiqi, daxili rəqəmsal audit və süni intellektlə risk idarəetməsi PHŞ-lərin rəqabət üstünlüyünü gücləndirəcək.
PHŞ modelinin iqtisadi və sosial təsirləri
Publik hüquqi şəxslərin fəaliyyəti bir tərəfdən dövlət xərclərini optimallaşdırır, digər tərəfdən özəl sektor üçün yeni tərəfdaşlıq imkanları yaradır. Proqnozlar göstərir ki, PHŞ-lərin artan investisiya portfeli infrastrukturun modernləşməsini sürətləndirəcək, regionlarda məşğulluğu və xidmət keyfiyyətini yüksəldəcək.
Sosial baxımdan, əhali dövlət xidmətlərinə daha asan çıxış əldə edir, çünki PHŞ-lər elektron platformalar və “bir pəncərə” üsullarını geniş tətbiq edir. Bu isə dövlət-vətəndaş münasibətlərində etimad indeksini artırır və ümumi rifahı yüksəldir.
Publik hüquqi şəxs ilə digər təşkilati-hüquqi formaların müqayisəsi
| Göstərici | Publik hüquqi şəxs | Dövlət orqanı | MMC | ASC |
|---|---|---|---|---|
| Əsas məqsəd | İctimai əhəmiyyətli fəaliyyət | İcra və nəzarət | Mənfəət | Mənfəət və səhmdar dəyəri |
| Təsisçi | Dövlət/bələdiyyə | Dövlət | Fiziki/y. şəxslər | Səhmdarlar |
| Mənfəət bölgüsü | Yoxdur, yenidən investisiya | Mövcud deyil | Səhmdar və ya iştirakçılar | Dividend |
| İdarəetmə | Şura + direktor | Nazirlik/qoşun | Direktor(lar) | Direktorlar Şurası |
| Hesabatlılıq | Dövlət orqanı + audit | Parlament, NK | Vergilər | Qiymətli Kağızlar Komitəsi |
Publik hüquqi şəxs institutu dövlət idarəçiliyində çevikliyin, şəffaflığın və maliyyə intizamının yeni mərhələsidir. Bu model sayəsində dövlətin sosial əhəmiyyətli layihələri bürokratik ləngimə olmadan həyata keçirilir, xüsusi sektorla əməkdaşlıq genişlənir və rəqabətqabiliyyətli xidmət keyfiyyəti formalaşır. Müstəqil balans və operativ qərarvermə qabiliyyəti PHŞ-lərə geniş manevr imkanı yaradır, lakin eyni zamanda ictimai hesabatlılıq və dövlət nəzarəti prinsipləri tam saxlanılır. İdarəetmədə korporativ mexanizmlərin tətbiqi peşəkar kadrların cəlbini asanlaşdırır, resursların səmərəli paylaşdırılmasını təmin edir. Səhiyyə, təhsil və infrastruktur kimi strateji sektorların modernləşməsində PHŞ modeli özünü doğruldaraq, iqtisadi dinamizm və sosial rifah üçün etibarlı alətə çevrilib. Gələcəkdə yaşıl enerji, smart kənd təsərrüfatı və rəqəmsal dövlət xidmətləri kimi sahələrdə də bu hüquqi formanın tətbiqi yüksək nəticələr vəd edir. Uğuru təmin edən əsas faktorlara peşəkar idarə heyəti, risklərin davamlı analizi və rəqəmsallaşma həllərinin inteqrasiyası daxildir. Şəffaf tender, ESG hesabatı və daxili audit kimi mexanizmlər ictimai etimadı möhkəmləndirir. PHŞ-lərin artan investisiya portfeli regionların iqtisadi həyatını canlandırır, yeni iş yerləri yaradır və xidmət keyfiyyətini yüksəldir. Son nəticədə, publik hüquqi şəxs modeli müasir idarəetmə mühitində dövlət, cəmiyyət və biznes üçün qalib-qalib yanaşması formalaşdırır və dayanıqlı inkişafın strateji sütununa çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Publik hüquqi şəxs dövlət və ya bələdiyyə adından yaradılan, ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyət göstərən, lakin klassik dövlət orqanı statusu daşımayan müstəqil təşkilatdır. O, öz balansına, bank hesabına, əmlakına və hüquqi məsuliyyətinə malikdir. Əsas məqsədi mənfəət bölgüsü deyil, sosial və strateji layihələrin səmərəli icrasıdır. PHŞ-lər idarəetmədə çeviklik və maliyyə intizamı vəhdəti yaradır.
Dövlət orqanı büdcədən tam asılı icra strukturudur; publik hüquqi şəxs isə müstəqil maliyyə mənbələrinə, balans və bank hesablarına sahibdir. PHŞ kommersiya çevikliyinə malik olsa da, dövlət nəzarəti altında qalır. Bu hibrid model qərarverməni sürətləndirir, amma ictimai hesabatlılıq öhdəliyini saxlayır. Nəticədə həm operativlik, həm şəffaflıq əldə olunur.
PHŞ fəaliyyətindən gəlir əldə edə bilər, lakin həmin vəsait qurumun inkişafına, infrastrukturun yenilənməsinə və ictimai layihələrin maliyyələşməsinə yönəldilir. Dövriyyə vəsaitinin təsisçi tərəfindən dividend kimi götürülməsi qadağandır. Beləliklə, kommersiya çevikliyi sosial məqsədli fəaliyyətlə balanslaşdırılır. Model dövlət büdcəsinin yükünü də azaldır.
Təsis qərarı Prezidentin fərmanı və ya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə rəsmiləşir. Nizamnamə fondunun məbləği, idarəetmə strukturu və fəaliyyət istiqamətləri təsis sənədində göstərilir. Qeydiyyat Vergilər Nazirliyində adi hüquqi şəxs kimi aparılır, lakin “publik” statusu ayrıca qeyd olunur. Bundan sonra qurum müstəqil subyekt kimi fəaliyyətə başlayır.
Nizamnamə fondu, ödənişli xidmət haqları, dövlət sifarişləri, qrantlar, donor layihələri və zərurət yarandıqda kreditlər əsas maliyyə mənbələridir. Hər maliyyə ili üzrə audit hesabatı hazırlanır və dövlət orqanına təqdim olunur. Bu, maliyyə intizamını və ictimai şəffaflığı təmin edir. Eyni zamanda, kredit öhdəlikləri dövlət zəmanəti olmadan götürülə bilər.
Strukturun üst pilləsində idarə heyəti və ya müşahidə şurası dayanır; onlar strategiya, büdcə və illik hesabatları təsdiqləyir. İcraçı direktor gündəlik əməliyyata cavabdehdir, kadr və maliyyə idarəsini həyata keçirir. Daxili audit xidməti risklərin monitorinqini aparır və nəticələri idarə heyətinə təqdim edir. Beləliklə, strateji nəzarət və operativ icra arasında balans formalaşır.
Publik hüquqi şəxslər səhiyyə, təhsil, enerji, rəqəmsal xidmət kimi sahələrdə operativ qərarvermə ilə cəmiyyətin ehtiyaclarına daha tez cavab verir. Elektron platformalar və “bir pəncərə” mexanizmləri vasitəsilə xidmət keyfiyyəti yüksəlir. Bu qurumların fəaliyyəti regionlarda məşğulluğu artırır, büdcə yükünü optimallaşdırır və investisiya mühitini yaxşılaşdırır.
Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı strateji nəzarəti, müstəqil audit isə maliyyə nəzarətini həyata keçirir. Daxili audit və risk komitələri resursların düzgün istifadəsini izləyir. İllik hesabatlar ictimaiyyətə açıqlanır. Nəticədə şəffaflıq və vəsaitlərin səmərəli idarəsi təmin olunur.
Əməkhaqqı siyasəti bazar şərtlərinə yaxın olduğundan ixtisaslı mütəxəssislər üçün cəlbedicidir. Peşəkar kadrların cəlbi layihələrin keyfiyyətini yüksəldir, innovasiya potensialını artırır. Korporativ idarəetmə prinsiplərinin tətbiqi karyera pilləkənini şəffaf edir. Bu da komanda motivasiyasını və performansı gücləndirir.
Yaşıl enerji, kosmik texnologiya, rəqəmsal transformasiya və tullantı idarəçiliyi kimi sahələrdə PHŞ modelindən geniş istifadə proqnozlaşdırılır. ESG hesabatı, süni intellektlə audit və beynəlxalq tərəfdaşlıqlar şəffaflığı və dayanıqlılığı artıracaq. Bu modelin genişlənməsi dövlət-xüsusi sektor sinerjisini möhkəmləndirərək sosial rifahı yüksəldəcək.
