Zamanı ölçmək insanların ən qədim ehtiyaclarından biridir. Tarix boyu müxtəlif sivilizasiyalar astronomik müşahidələrə əsaslanaraq özlərinə məxsus təqvim sistemləri yaradıblar. Şərq mədəniyyətində “şəmsi” termini Günəşin illik hərəkət trayektoriyasına əsaslanan təqvimə işarə edir. Günəş ili 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyəlik dövrü əhatə etdiyi üçün bu sistemdə fəsillər sabit qalır və əkinçilik, ticarət, bayram tarixləri daha dəqiq planlaşdırılır. Fars mənşəli “şəms” sözü Günəş deməkdir; “şəmsi təqvim” ifadəsi isə sözün əsl mənasında “günəşli gündəlik” anlamını daşıyır. Orta əsr astronomlarından Ömər Xəyyamın rəhbərliyi ilə aparılan riyazi düzəlişlər nəticəsində şəmsi ilinin uzunluğu dəqiqləşdirilmiş, səkkizadə dövr modelində sıçrayış illəri nəzərdə tutulmuşdur. İranda rəsmi olaraq qəbul edilən hicri-şəmsi təqvim Qərbdəki qriqorian sisteminə görə daha kiçik yığım xətası ilə seçilir. Azərbaycanda qədimdən bəri xalq arasında Novruzun dəqiq fəsli başlanğıcını müəyyən etmək üçün şəmsi hesablamalardan istifadə olunub. Bu mötəbər sistem günəşin qoç bürcünə daxil olma anını yeni ilin start nöqtəsi kimi qəbul edir. Beləliklə, təbiətdəki real dəyişikliklər – gün bərabərliyi, temperatur artımı, torpağın oyanması – sosial-mədəni mərasimlərlə harmonik şəkildə uzlaşır. Müasir dövrdə elmi texnologiyalar inkişaf etsə də, şəmsi prinsipinə söykənən təqvim öz aktuallığını qoruyur və astronomik dəqiqliyi ilə diqqət çəkir.
Şəmsi təqvimin tarixi mənbələri
Şəmsi təqvimin kökləri Mezopotamiya və Misir sivilizasiyalarında aparılan günəş kultu müşahidələrinə gedib çıxır. Ən mükəmməl klassik nümunələrdən biri maq̆a müqərrəbin – yəni Ömər Xəyyam komissiyasının hicri 471-ci ildə (1079 miladi) təqdim etdiyi Cəlali təqvimidir. Həmin sistemdə tropik il dəqiqliyi 365,242198 gün olaraq qəbul edilmiş və sıçrayış illəri 33 illik dövrdə 8 dəfə təkrarlanmışdır.
XIX əsrdə Qacar hökmdarı Nəsrəddin şahın fərmanı ilə Cəlali modeli fars kulturolojisi ilə harmonizə edilərək “hicri-şəmsi” adlandırıldı. 1925-ci ildə İran parlamenti məhz bu sistemə keçidi rəsmiləşdirdi. Türkiyədə “Rumi təqvim” adı ilə bəzi maliyyə əməliyyatları üçün şəmsi il hesabı 1840-dan 1926-ya kimi tətbiq edildi.
Qəməri və şəmsi ilinin fərqləri
Qəməri təqvim Ayın Yer ətrafında 29,5 günlük dövrlərinə əsaslanır, buna görə 12 ay cəmi 354 gün təşkil edir və mövsümlər illər üzrə sürüşür. Müsəlman ritualları – Ramazan, Qurban – məhz bu sistem üzrə tənzimlənir.
Şəmsi təqvim isə Yer kürəsinin Günəş ətrafında tam dövründən çıxış edir, fəsillər dəyişməz ardıcıllıqla eyni aylara düşür. Beləliklə, əkinçilik və turizm kimi sahələrdə planlama üstünlüyü yaranır. Qəməri ilin 11 gün qısa olması səbəbindən hər 33-34 ildən bir şəmsi və qəməri illər eyni başlanğıc tarixdə kəsişir.
Hicri-şəmsi təqvimin quruluşu
Hicri-şəmsi il 12 aydan ibarətdir: Fərvərdin, Ordibehişt, Xordad, Tir, Murdad, Şəhrivər, Mehr, Aban, Azər, Dey, Bəhmən, İsfənd. İlk altı ay 31 gün, son altı ay isə 30 gün çəkir; sıçrayış ilində İsfənd 30 deyil, 30+1, yəni 30 gün üzərinə əlavə 1 gün olur.
Ay adları ənənəvi avesta-türk mənşəli terminologiyanı qoruyur və hər biri təbiətdəki təzahürlərlə – çiçəklənmə, istlik, məhsuldarlıq – əlaqələndirilir. Sıçrayış qaydası 33 illik tsikldə 1, 5, 9, 13, 17, 22, 26 və 30-cu illərdə əlavə gün tətbiqini nəzərdə tutur. Praktik olaraq orta illik xəta 1/3770 gün olduğu üçün bu hesab qriqorian təqvimdən də dəqiqdir.
Şəmsi təqvimdə Novruzun əhəmiyyəti
Novruz günü — günəşin ekliptikdə 0°-lik qoç bürcünə daxil olma anı — şəmsi ilin ilk saniyəsidir. Astronomik hesablama Tehran meridianına görə aparılır, çünki hüquqi start nöqtəsi oradakı rəsədxananın koordinatıdır. Bu andan sonra 24 saatlıq gün yeni ilin ilk günü sayılır.
Novruz mərasimləri – səməni, tonqal, yumurta döyüşü – təbiətin oyanmasını təcəssüm etdirir. Şəmsi sistemin dəqiqliyi sayəsində bayram həmişə 20-21 martda, yəni real bərabərlikdə qeyd olunur. Beləliklə, mədəni ənənə və astronomik reallıq üst-üstə düşür.
Şəmsi ilinin praktiki üstünlükləri
Fəsillərin sabit qalması kənd təsərrüfatı mövsümlərinin planlaşdırılmasını asanlaşdırır. Əkin, biçin, suvarma qrafikləri ilin eyni aylarına düşdüyü üçün məhsuldarlıq proqnozları daha dəqiq olur. İqlim dəyişkənliyi faktorları şəmsi sistemdə uzunmüddətli statistik izləmə imkanı yaradır.
Ticarət və maliyyə ilinin şəmsi prinsipinə bağlanması büdcə hesabatlarında sürüşməni aradan qaldırır. Turizm sektoru da sabit mövsüm tarixlərinə görə səyahət paketlərini planlı tərtib edir və beləliklə, iqtisadi səmərəlilik yüksəlir.
Şəmsi təqvimdə sıçrayış illərinin hesablanması
Sıçrayış düsturu 33 illik dövrdə 8 əlavə gün modelinə əsaslanır. Riyazi baxımdan bu, 365 + 8/33 = 365,2424 gün verir ki, faktiki tropik ildən cəmi 0,0002 gün uzundur. Qriqorian təqvimdə isə 400 illik dövrdə 97 sıçrayış ili var və illik xəta 0,0003 gün təşkil edir.
Ömər Xəyyam komissiyası isə 2820 illik böyük dövrdə 683 sıçrayış ili metodunu işləyib hazırlamışdı; həmin formul illik xətanı 0,00000058 günə qədər endirir. Praktik tətbiq üçün 33 illik qayda kifayət qədər dəqiqlik təmin etdiyinə görə hüquqi sənədlərdə elə bu model saxlanılır.
Şəmsi təqvim və kosmologiya
Günəşin göy ekvatoruna nisbətən illik görünən hərəkəti ekliptik adlanır və düz bucaqlı koordinat sistemində λ (ecliptic longitude) parametri ilə ifadə olunur. Şəmsi təqvim λ = 0° nöqtəsini ilbaşlanğıc kimi qəbul edir. Astronomik cədvəllərdə “ahaad-i-tavile” (böyük dəqiqələr) metodu ilə günəş parlaq diskinin mərkəz koordinatları hesablanır.
Kosmik dövrlərdə pretsessiya hadisəsi bürclərin lokalizasiya xətlərini 25772 illik tsikldə yerdəyişməyə məruz qoyur. Lakin şəmsi təqvim Günəşin tropik ilinə uyğun tənzimləndiyi üçün pretsessiya səbəbi ilə fəsillərin sürüşməsi baş vermir. Bu, sistemin uzunmüddətli etibarlılığını sübut edir.
Şəmsi və qəməri ilinin əsas fərqləri
| Əlamət | Şəmsi il | Qəməri il |
|---|---|---|
| Əsaslanma | Yer-Günəş dövrü | Ay-Yer dövrü |
| Gün sayı | 365/366 | 354/355 |
| Fəsillər | Sabit | Sürüşkən |
| Sıçrayış mexanizmi | 33 illik 8 əlavə gün | 30 illik 11 əlavə gün |
| İstifadə sahəsi | Mülki, kənd təsərrüfatı | Dini rituallar |
Şəmsi təqvim sistemi minilliklər boyunca astronomik müşahidələr və riyazi düzəlişlər sayəsində yüksək dəqiqlik qazanmış zaman ölçmə mexanizmidir. Günəşin tropik ilinə uyğun qurulan bu model fəsillərin sabit qalmasını təmin edir və əkinçilik, turizm, maliyyə planlaması kimi sahələrdə proqnozlaşdırma dəqiqliyini artırır. Hicri-şəmsi təqvimin 33 illik sıçrayış qaydası, qriqorian sistemindən belə az xəta ilə işləyərək həm mədəni irsi, həm də elmi ehtiyacları uzlaşdırır. Novruz bayramının astronomik bərabərliklə sinxron qeyd olunması toplumun təbiət dövrlərinə bağlılığını gücləndirir. Sıçrayış illərinin riyazi hesablaması, Ömər Xəyyam kimi alimlərin dəstəyi ilə, orta illik xəta səviyyəsini minimal həddə endirib. Praktiki üstünlüklər – büdcə dövrlərinin sabitliyi, məhsul yığım-fərz işlərinin planlaşdırılması və iqlim statistikasının aparılması – şəmsi təqvimi strateji alətə çevirir. Kosmologiyada pretsessiya effekti bu sistemə təsir etmədiyi üçün uzunmüddətli dövrdə də etibarlılıq qorunur. Texnologiya inkişaf etdikcə, Günəş-Yer dinamikasının rəqəmsal modelləri şəmsi hesablamalara daha dərin dəqiqlik qatacaq. Beləliklə, həm ənənəni, həm də elmi rasionallığı özündə birləşdirən şəmsi təqvim, zamanın axarını ölçməkdə möhkəm, canlı köprüyə çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Şəmsi təqvim Yer kürəsinin Günəş ətrafında tam dövrünü əsas götürən vaxt ölçmə sistemidir. İl 365 və ya sıçrayış ilində 366 gündən ibarət olur. Fəsillər sabit qaldığı üçün əkinçilik, turizm və maliyyə planlaması daha dəqiq aparılır. İranda rəsmi hicri-şəmsi, Qərbdə isə qriqorian şəmsi nümunəsinə rast gəlinir.
Qəməri il Ayın dövrlərinə əsaslanır və 354 gündür, fəsillər hər il 11 gün irəli çəkilir. Şəmsi il isə Günəşin tropik dövrüdür və fəsillər eyni aylara düşür. Qəməri təqvim dini rituallar üçün, şəmsi isə mülki və təsərrüfat ehtiyacları üçün əlverişlidir. Buna görə bəzən iki sistem paralel tətbiq olunur.
Hicri-şəmsi təqvimdə 33 illik dövrdə 8 il sıçrayışdır: 1, 5, 9, 13, 17, 22, 26 və 30-cu illər. Sıçrayış ilində sonuncu ay – İsfənd – 30 gün deyil, 30+1 gün olur. Belə model ildə ortalama 365,2424 gün verir ki, real tropik ildən cəmi 0,0002 gün uzundur. Nəticədə sistem uzun illər ərzində dəqiqliyini saxlayır.
Novruz günəşin ekliptikdə 0° qoç bürcünə daxil olduğu astronomik anla başlanır. Bu hesab Tehran meridianına görə həyata keçirilir. Həmin andan sonrakı ilk 24 saat yeni ilin ilk günü sayılır. Beləliklə, Novruz həmişə 20-21 mart tarixinə təsadüf edir və fəsli bərabərliklə üst-üstə düşür.
Qriqorian ilinin orta uzunsluğu 365,2425 gün, hicri-şəmsi 33-lük modeldə isə 365,2424 gündür. Aradakı fərq minimal olsa da, hicri-şəmsi illik xəta baxımından bir qədər də dəqiqdir. 2820 illik Xəyyam dövrü tətbiq edilsə, xəta daha da azalır. Buna görə elmi dairələrdə hicri-şəmsi yüksək dəqiqlik nümunəsi kimi tanınır.
Fəsillərin sabitliyi əkin, suvarma və məhsul yığımı tarixlərini ilbəil eyni vaxtda planlaşdırmağa imkan verir. Hava şəraitinə dair uzunmüddətli statistik məlumatlar şəmsi sistemdə daha dəqiq toplanır. Bu, toxum seçimi və gübrə tətbiqində riskləri azaldır. Fermerlər üçün planlaşdırma xərclərini optimallaşdırır.
Ay adları qədim avesta və fars terminlərindən qaynaqlanır: Fərvərdin (diriliş), Ordibehişt (ən düzgün ardıcıllıq), Xordad (kamillik), Tir (yağış), Murdad (ölməzlik), Şəhrivər (şəhər soy), Mehr (məhabət), Aban (su), Azər (od), Dey (yaradan), Bəhmən (yaxşı düşüncə), İsfənd (təmizlik). Hər biri təbiət dövranına uyğun rəmzi məna daşıyır.
Mobil tətbiqlər və astronomik cədvəllər şəmsi tarixin qriqorian ekvivalentini anında göstərir. Təqvim inteqrasiyası sayəsində şəxsi planlayıcıda bayramlar və mövsümi işlər sabit tarixdə görünür. Əkin-biçin, bağbanlıq və ya tətil planları üçün şəmsi aylarla işləmək daha intuitivdir. Həmçinin, mədəni dəyərləri yaşatmaq baxımından simvolik əhəmiyyət kəsb edir.
Pretsessiya Yer oxunun 25772 illik süzülmə hərəkətidir və bürclərin fon koordinatını dəyişir. Şəmsi təqvim tropik ili əsas aldığı üçün pretsessiya fəsillərin tarixini sürüşdürmür. Yəni qoç bürcünə daxil olma anı həmişə yaz bərabərliyinə düşür. Beləliklə, sistem uzunmüddətli kosmik dövrlərdə də stabildir.
Bir çox müsəlman ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda, mülki işlər üçün qriqorian (şəmsi) təqvim, dini mərasimlər üçün isə hicri-qəməri sistem paralel tətbiq olunur. Müasir texnologiyalar tarix çevirmə cədvəllərini asanlaşdırır. Bu hibrid yanaşma həm hüquqi, həm mədəni tələbləri ödəyir. Vacib olan hər iki sistemi düzgün sinxronlaşdırmaqdır.
