İnsan təfəkküründə qədim zamanlardan bəri Günəş həyat, işıq, enerji və ilahi nurun simvolu kimi dəyərləndirilir. Fars və ərəb dillərində “şəms” sözü məhz “günəş” deməkdir və Şərq mədəniyyətlərində bu söz zəngin semantik qatlara sahibdir. Şəms həm birbaşa göy cismi, həm də simvolik olaraq bilik, aydınlıq, ruhani yüksəliş və yeni başlanğıcların rəmzi hesab olunur. Bu anlayış, poeziyada, elmdə, fəlsəfədə və dini mətnlərdə öz əksini taparaq, təkcə fiziki işıq deyil, həm də mənəvi maarifin qaynağı kimi qəbul edilir. Ədəbiyyatımızda və folklorumuzda şəms obrazı tez-tez “işıq saçan”, “qəlbi isidən” və “həyat verən” kimi təsvir edilir. Ad olaraq “Şəms” həm qadın, həm də kişi adlarında istifadə olunur və xüsusilə sufizmdə ilahi eşqin, sevgiylə yanmağın simvolu kimi əvəzolunmazdır. Azərbaycan və türk dünyasında, eləcə də İslam sivilizasiyasında şəms anlayışı, cəmiyyətin dünya görüşünün formalaşmasına, təbiət hadisələrinin izahına və kosmik nizamın anlaşılmasına böyük təsir göstərmişdir. Hətta qədim təqvimlərin quruluşunda da şəms prinsipinin əlamətləri aydın görünür. Mistik irfan ənənələrində isə şəms, aydınlığın və gizli həqiqətlərin təcəssümü, ruhi səyahətin başlanğıc nöqtəsi kimi çıxış edir. Bütün bu mənalar şəms anlayışının zənginliyini, çoxqatlı və bəşəri mahiyyətini üzə çıxarır.
Şəms sözünün etimologiyası və əsas mənası
“Şəms” sözü ərəb dilindən götürülüb və sözün kökündə “işıq saçan, istilik verən, həyat gətirən” anlamı dayanır. Quran və bir çox klassik mənbələrdə şəms birbaşa günəş mənasında işlədilir. Şəms həm də göy cisimləri içərisində ən əsas enerji mənbəyi kimi təqdim olunur.
Mədəniyyətlərarası əlaqələr nəticəsində bu söz Fars, Türk, Kürd və digər Şərq dillərinə də keçərək ümumi bir terminə çevrilib. Azərbaycanda şəms həm poetik obraz, həm də ad kimi işlədilir və günəşə olan qədim kultun mirası kimi yadda qalıb.
Şəms simvolunun mədəni və tarixi kontekstdə rolu
Qədim Şərqdə şəms təbiətin daimiliyi, yenilənmə və dövriyyə simvolu kimi qəbul olunub. Günəşin çıxması yeni günün, yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir və xalq arasında şəms hər zaman ümidi, işığı və inkişafı təcəssüm etdirib.
Tarix boyunca şəms bir çox xalqların bayraqlarında, ornament və memarlıq nümunələrində mərkəzi motiv kimi işlədilib. Zərdüştilikdə atəşin və işığın müqəddəsliyi şəmsin rəmzi gücünü daha da artırıb və bu ideya islam mədəniyyəti ilə birgə formalaşıb.
Şəms adının şəxsi ad kimi istifadəsi
Azərbaycan, İran, Türkiyə və ərəb dünyasında “Şəms” adı qədim zamanlardan bəri həm kişi, həm də qadın adları sırasında xüsusi yer tutur. Bu ad sahibinə uğur, aydınlıq və həyat enerjisi gətirəcəyi düşünülür.
Ədəbiyyatda və tarixdə Şəms adı ilə tanınan bir sıra böyük şəxslər mövcuddur. Ən məşhuru, XIII əsrin görkəmli sufi mütəfəkkiri Şəms Təbrizidir. Onun adı insanlara həm mənəvi, həm də ruhi işıq bəxş edən bir mentorun obrazını xatırladır.
Şəms Təbrizi və mənəvi işıq rəmzi
Şəms Təbrizi sufizm tarixinin ən əhəmiyyətli simalarından biridir. O, Mövlana Rumi ilə olan dostluğu və təsiri ilə tanınır. Mövlananın poeziyasındakı “şəms” metaforası müəllimi və ilahi nurun mənbəyi kimi işlədilir.
Şəms Təbrizi düşüncəsinə görə, günəş təkcə fiziki işıq deyil, insanın qəlbindəki mənəvi aydınlığın da təcəssümüdür. Onun irsi, eşq və məhəbbət fəlsəfəsinin simvolu kimi sufi poeziyasında davam edir və müasir dövrdə də aktuallığını saxlayır.
Şəms anlayışı dini və elmi mətnlərdə
Quranda “Şəms” surəsi vardır və orada günəşin yaradılış möcüzəsi, kainatın nizamı və ilahi qüdrət simvolu kimi təqdim edilir. İslam elmi ənənəsində şəms həm də astronomik obyekt, planetar sistemin mərkəzi kimi təsvir edilir.
Müasir elmdə isə şəms — Günəş — enerji istehsalı və fotosintez üçün əsas şərtdir, Yer planetində həyatın bərpası və qorunması üçün vacibdir. Həm dini, həm də elmi mətnlərdə şəmsin mərkəzi rolu dəyişməz qalır.
Şəmsin poeziyada və folklorda obrazı
Azərbaycan poeziyasında şəms obrazı əsasən işıq, gözəllik və sevgiyə çağırış rəmzi kimi işlədilir. Xalq dastanlarında və mahnılarında şəms qaranlığın sonunda görünən ümid və həyatın yenidən başlanğıcıdır.
Folklor nümunələrində “şəmsli gün”, “şəmsli ömür”, “şəmsə bələnmək” ifadələri optimizmin, gücün və bərəkətin bədii simvoluna çevrilib. Şairlər şəmsi bəzən sevgilinin gözəlliyinə, bəzən Tanrıya olan sonsuz məhəbbətə bənzədir.
Şəms təqvimi və onun tətbiqi
Şəms mənası eyni zamanda zamanın ölçülməsi sistemlərində də öz əksini tapır. Şəmsi təqvim günəşin illik hərəkətinə əsaslanır və bir çox Şərq ölkələrində, o cümlədən İranda, hələ də rəsmi olaraq istifadə olunur.
Şəmsi təqvimdə hər fəsil sabit tarixdə başlayır və kənd təsərrüfatı, bayramlar və mühüm hadisələr üçün daha uyğun sayılır. Bu təqvim də günəşin təkcə kosmik deyil, həm də sosial və mədəni həyatda mühüm yer tutduğunu göstərir.
Şəms simvolunun müasir dəyərləri və aktual rolu
Müasir dövrdə şəms simvolu həm şəxsi inkişaf, həm pozitiv düşüncə, həm də ekoloji tarazlıq və enerji problemləri kontekstində aktualdır. Günəş enerjisindən istifadənin artması şəms mənasının çağdaş dünyada yeni səviyyəyə qalxmasına səbəb olur.
Filosoflar və psixoloqlar şəmsi insanın daxili işıq mənbəyi, yaradıcılıq və motivasiya rəmzi kimi təhlil edirlər. Eyni zamanda, günəşin həyatverici gücü fərdi və cəmiyyətləri dəyişdirmək potensialını da özündə cəmləyir.
Şəms mənası və əsas kontekstləri
| Kontekst | Şəmsin mənası | Qısa izah |
|---|---|---|
| Ərəb və fars dilləri | Günəş | Işıq, enerji və həyat mənbəyi |
| Poeziya və ədəbiyyat | İlham, sevgi, aydınlıq | Ruhun işıqlandırılması |
| Ad kimi | Uğur, nur, həyat | Həm kişi, həm qadın adı kimi |
| Sufizm | İrfani yüksəliş | Məna, ilahi nur və eşq |
| Təqvimlərdə | Zaman ölçüsü | Günəş ili əsasında illərin hesabı |
Şəms anlayışı minilliklər boyu müxtəlif dillərdə və mədəniyyətlərdə bir-birindən zəngin və rəngarəng mənalar kəsb edib. Ən sadə formada “şəms” günəş demək olsa da, bu söz insan təfəkküründə həyat, nur, ilahi aydınlıq, sevgi və yenilənmə ilə bağlı çoxqatlı semantik yükə malikdir. Ərəb və fars dillərindəki kökündən Azərbaycan folkloruna, poeziyasına və gündəlik danışıq mədəniyyətinə qədər, şəms sözü insan ruhunun ən dərin istəklərinə toxunan, bəşəriyyətin yaradıcı potensialını oyadan simvola çevrilib. Ad kimi işlədildikdə sahibinə uğur və həyatverici enerji arzulandığına inanılır. Sufizmdə, xüsusilə də Şəms Təbrizi və Mövlana irsində, şəms ən ali mənəvi yüksəliş, Tanrıya yaxınlaşma və eşq rəmzi kimi dəyərləndirilir. Şəms həm də kainatın və dünyanın sabit nizamını təmin edən təbii qanunun, vaxtın və həyat ritminin mərkəzi elementi kimi başa düşülür. Müasir dövrdə isə şəms simvolu texnoloji tərəqqi, ekoloji balans və insanın daxili işığı ilə bağlı düşüncələrdə də ön plana çıxır. Bütün bu qatlar şəms anlayışının həm fərdi, həm ictimai, həm də qlobal səviyyədə böyük rol oynadığını göstərir. İnsanların qədimdən bəri günəşi işıq və həyat rəmzi kimi görməsi, şəms sözünün bu gün də əvəzolunmaz və canlı qalmasını təmin edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Şəms ərəb və fars dillərində günəş mənasını verir. O, işıq və istilik mənbəyi olmaqla bərabər, həyatın başlanğıcı və davamlılığı üçün əsas şərtdir. Şəms həm birbaşa astronomik obyekt, həm də simvolik olaraq aydınlıq, ilham və həyatın rəmzi kimi başa düşülür. Azərbaycanda həm poeziyada, həm də gündəlik dildə geniş istifadə olunur.
Şəms adı sahibinə uğur, işıq, nur və pozitiv enerji bəxş edəcəyi düşünülür. Bu ad qadın və kişi adları arasında yayğındır və xüsusi ilə ruhani, mərhəmətli, yaradıcı insanlara verilən ad hesab olunur. Tarixdə bir sıra məşhur Şəms adları mövcuddur, ən tanınmışı isə Şəms Təbrizidir. Ad olaraq şəms pozitiv və nikbin məna daşıyır.
Poeziyada şəms əsasən işıq, sevgiyə çağırış, ruhun oyanışı və yeni başlanğıclar simvoludur. Şairlər günəşin parıltısını ruhani ilham və bədii yaradıcılıq üçün stimul kimi təsvir edirlər. Folklorda və nağıllarda da şəms ümidi və həyatın yenilənməsini simvollaşdırır. Bu simvol Azərbaycan ədəbiyyatında tez-tez işlədilir.
Şəmsi təqvim günəşin illik hərəkətinə əsaslanan zaman ölçmə sistemidir. O, İran, Əfqanıstan və bəzi Orta Asiya ölkələrində istifadə olunur. Şəmsi təqvimdə ilin fəsilləri sabit tarixdə başlayır, bu isə kənd təsərrüfatı və gündəlik planlama üçün çox əlverişlidir. Sistem günəşin hərəkət trayektoriyasını əsas götürür.
Sufizmdə şəms insanın daxilindəki nur, ilahi eşq və maarifin mənbəyi kimi qiymətləndirilir. Şəms Təbrizi bu rəmzi ən yüksək fəlsəfi və mənəvi dərəcəyə çatdırmışdır. O, günəşin batması və doğması kimi, insan ruhunun da aydınlıq və qaranlıq dövrlərini simvolizə edir. Sufilər üçün şəms həqiqətə aparan yoldur.
Quranda “Şəms” surəsi mövcuddur və günəş Allahın qüdrətinin təcəssümü kimi təqdim edilir. Şəms surəsində işığın və həyatın Allah tərəfindən yaradıldığı vurğulanır. Ayələrdə günəşə and içilməsi onun həyati əhəmiyyətini göstərir. Bu, təbiətin yaradılış nizamında şəmsin mərkəzi rolunu təsdiqləyir.
Müasir dünyada şəms həm texnologiyada, həm də ruhani və psixoloji kontekstdə əhəmiyyətli yer tutur. Günəş enerjisi ekoloji problemlərin həllində mühüm resursdur. Eyni zamanda, şəms daxili güc, yaradıcılıq və yeni başlanğıcların simvolu kimi fərdi inkişaf proqramlarında da istifadə olunur. İşığa və pozitivliyə çağırış hələ də aktualdır.
Ən məşhur şəxs Şəms Təbrizidir, o, böyük sufi və Mövlana Ruminin mürşidi kimi tanınır. Bundan başqa, İslam tarixində və Şərq ədəbiyyatında müxtəlif alimlər və ruhani liderlər bu adla qeyd olunub. Şəms adı həm dini, həm də elmi dairələrdə böyük hörmətlə çəkilib. Onların irsi günümüzdə də öyrənilir və qiymətləndirilir.
Folklorda şəms işıq, həyat və bərəkətin simvoludur. Nağıl və bayatılarda şəms həmişə ümidi və yaxşı gələcəyi bildirir. “Şəmsli günlər”, “şəms kimi parlaq” kimi ifadələr müsbət məna daşıyır. Azərbaycan xalq yaradıcılığında günəşin ilahi və təbii rolu ön plandadır.
Şəms sözü gələcək nəsillər üçün işıq, aydınlıq, yenilənmə və pozitiv enerji mənbəyi kimi qalacaq. Texnologiyanın inkişafı ilə günəşin yeni imkanları açılacaq, ekoloji tarazlıq üçün vacib rol oynayacaq. Eyni zamanda, şəms ruhani dəyərlərin qorunmasında və insan potensialının kəşfində də simvolik məna daşıyacaq. Bu söz bəşəriyyətin ümumi irsinin bir hissəsi olaraq yaşayacaq.
