Azərbaycan dilində “Özbəkistan prezidenti” ifadəsi bu gün Shavkat Miromonoviç Mirziyoyevin adı ilə eyniləşir. 24 iyul 1957-ci ildə Cizzax vilayətinin Zəngiatə rayonunda dünyaya gələn Mirziyoyev Sovet dövründə mühəndis‐meliorator ixtisası üzrə təhsil almış, elmi dərəcə müdafiə etmişdir. Onun dövlət idarəçiliyinə yolu 1990-cı illərdə vilayət hakimiyyətlərinin rəhbəri kimi başladığı dövrdən keçir; 2003-2016-cı illərdə Baş nazir postunu tutaraq iqtisadiyyatın modernləşməsi üçün ilkin bazalar qurdu. İslam Kərimovun vəfatından sonra 4 dekabr 2016-cı il seçkilərində 88,6 faiz səslə prezident seçilən Mirziyoyev 2017-ci ildən etibarən ölkənin daxili və xarici siyasət trayektoriyasını kəskin şəkildə yenilədi. 24 oktyabr 2021-ci ildə yenidən prezident seçilməsi islahatların davamlı olmasına dair ictimai mandatı möhkəmləndirdi . 30 aprel 2023-cü ildə keçirilən konstitusiya referendumu iki yeddi illik müddətə yenidən namizəd olmasına yol açdı və 9 iyul 2023-cü il növbədənkənar seçkilərində 87,1 % səslə qələbə qazandı . Özbəkistanın indiki lideri post-sovet Orta Asiyada açıq iqtisadi modelə, “qonşularla sıfır problem” diplomatiyasına və idarəetmədə rəqəmsal transformasiyaya yönələn konseptual xəritə təklif edir. Daşkəndin regiondaxili tranzit və logistika mərkəzinə çevrilməsi, qanunvericilikdə investorlara vergi imtiyazları, “Açıq Fərqanə” sənaye zonasının yaradılması onun iqtisadi manevrlərinin ilk nəticələridir. Eyni zamanda, insan hüquqları sahəsində kobud tənqidlər fonunda məhkəmə‐prokurorluq islahatları, zorakı pambıq yığımının qadağan edilməsi və jurnalist təhlükəsizliyi üzrə ombudsman institutunun təsisi daxili auditoriyada ehtiyatlı, lakin müsbət siqnal kimi qiymətləndirilir. Mirziyoyevin prezidentlik dövrü həm sovet mirasının geridə qalması, həm də qlobal rəqabətə uyarlı yeni modellərin sınaq meydanı olaraq diqqət çəkir.
Siyasi karyeraya aparan yol
Shavkat Mirziyoyev 1996-2001-ci illərdə Cizzax, 2001-2003-cü illərdə Səmərqənd vilayətlərinin hakimi kimi aqrar sektorda suvarma infrastrukturunu yenilədi. Bu dövrdə pambıq kvota sisteminin yumşaldılması üçün pilot layihələr tətbiq olundu və kənd təsərrüfatı idxalının həcmi azaldıldı.
2003-cü ilin dekabrında Baş nazir təyin edilən Mirziyoyev enerji, nəqliyyat və səhiyyə kimi sahələrdə prioritet proqramlar icra etdi; Xəzər neftinin Orta Asiya bazarına tranzitini sürətləndirmək üçün Qazaxıstanla koordinasiya mexanizmi hazırladı. Onun rəhbərliyi ilə qəbul edilən “Elektron hökumət‐1” strategiyası bürokratik prosedurların 20 faiz azalmasına gətirib çıxardı.
2016-cı il hakimiyyət tranziti və ilkin qərarlar
İslam Kərimovun 2 sentyabr 2016-cı ildə vəfat etməsindən sonra Mirziyoyev Senat sədri Nigmatilla Yuldashevi prezident səlahiyyətlərini icra etməkdən imtina etməyə inandırdı və parlament qərarı ilə müvəqqəti prezident oldu. O, ilk ayda qonşu ölkələrə – Türkmənistan, Qazaxıstan və Qırğızıstana rəsmi səfərlər edərək sərhəd‐ticarət gərginliklərini azaldan protokollar imzaladı.
Daxildə milli valyuta somun konvertasiyasını, xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyətinə parlament nəzarətini və “Ombudsman haqqında” qanunu təşəbbüs etdi. İqtisadi azadlıqlar reytinqində Özbəkistan 2017-2020 müddətində 26 pillə irəliləyərək “qismən azad” kateqoriyasına yaxınlaşdı.
Konstitusiya referendumu və 2023 seçkiləri
2023-cü il konstitusiya islahatı prezident müddətini beş ildən yeddi ilə uzatdı və əvvəlki dövrləri sıfırladı. Rəsmi açıqlamaya görə, 90,2 % seçici iştirak edib və 84,5 % “lehinə” səs verib. Qərb müşahidə missiyaları prosedur yeniliklərini müsbət qiymətləndirsə də, real rəqabətin məhdud olduğunu qeyd etdilər
9 iyul 2023-cü il növbədənkənar prezident seçkilərində Mirziyoyev səslərin 87,1 %-ni toplayaraq daha yeddi il üçün mandat aldı . Seçki sonrası proqram “Özbəkistan-2030” strategiyası kimi açıqlanaraq orta gəlirli ölkə hədəfi, dövlət idarəetməsinin rəqəmsallaşması və iqlim dayanıqlığı kimi istiqamətləri vurğuladı.
İqtisadi islahatlar və investisiya mühiti
Mirziyoyev dövründə ÜDM artımı 2017-2023 intervalında illik orta hesabla 5,7 % təşkil etdi, valyuta bazarı üzən məzənnəyə keçdi. Dünya Bankının “Doing Business” indeksində ölkə 2020-ci ildə 69-cu yerə yüksəldi (2016-da 87-ci idi).
“Toshkent City” və “Navoiy Erkin İqtisadi Zonasının” genişləndirilməsi Çin, Cənubi Koreya və BƏƏ kapitalının cəlb olunmasını sürətləndirdi. Xüsusilə “Volkswagen” və “BYD” ilə elektrik avtomobil zavodu üzrə müqavilələr logistika xərclərini 30 % azalda biləcək regional istehsal klasteri yaratmağı nəzərdə tutur.
Sosial‐insani transformasiya
2017-ci ildə elan edilmiş “Xalq ilə dialoq və insan maraqları ili” kampaniyası onlayn petisiya portalı “Mening fikrim” layihəsi ilə müşayiət olundu; bu platformada 2024-ə qədər 110 minə yaxın təklif qeydə alınıb.
Kənd yerlərində “Obod qışloq” proqramı infrastruktur yeniləmələri (yol, içməli su, internet) daxil olmaqla 5,2 milyon vətəndaşa təsir göstərdi. Əhalinin yoxsulluq səviyyəsi 2016-cı ildəki 17,8 %-dən 2024-də 11,9 %-ə düşdü – Asiya İnkişaf Bankı bu tendensiyanı daxili miqrasiya, kiçik biznes kreditləri və icbari tibb sığortasının tətbiqi ilə əlaqələndirir.
Xarici siyasət və regional inteqrasiya
Mirziyoyevin “yaxın qonşular – prioritet tərəfdaşlar” doktrinası Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində müdafiə‐təhlükəsizlik əməkdaşlığını dərinləşdirdi. 2017-ci ildə əvvəllər qapalı olan Fərqanə vadisi sərhəd zolaqlarında 50‐dən çox keçid məntəqəsi açıldı; ticarət dövriyyəsi Qırğızıstanla 3 dəfə, Tacikistanla 5 dəfə artdı.
Avropa İttifaqı ilə 2022-ci ildə paraflanan Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi 2024-də ratifikasiya ərəfəsindədir. Çinlə “Rəqəmsal İpək Yolu” layihəsində Təşəbbüs və sinerji üçün “Silk Road e-commerce” pilot zonası Daşkənddə yaradılıb.
İnsan hüquqları və media mühiti
2018-ci ildə zorla pambıq yığımına qarşı sıfır tolerans siyasəti ilə 170 min uşaq və dövlət işçisinin kütləvi işlədilməsinə son qoyuldu – Beynəlxalq Əmək Təşkilatı bunu “ən böyük əmək islahatı” adlandırdı. 2021-ci ildə diffamasiya cinayət kateqoriyasından çıxarıldı, lakin jurnalistlərin mühakimə riskləri hələ qalır.
“Elektron Ombudsman” institutu 2022-ci ildə 18 min müraciəti onlayn qaydada qeydə aldı; insan hüquqları indeksində Özbəkistanın göstəricisi 2016-ya nisbətən 0,11 bal artdı. Beynəlxalq QHT-lər müsbət addımları etiraf etsə də, sərbəst toplaşma və siyasi plüralizmin hələ məhdud olduğunu xatırladır.
Rəqəmsal dövlət və innovasiya gündəliyi
“Digital Uzbekistan-2030” strategiyası blokçeyn əsaslı kadastr sistemi, elektron məhkəmə iş axını və 5G‐infrastrukturu kimi layihələri ehtiva edir. 2024-cü ilin ortalarınadək 16 minə yaxın dövlət xidməti “my.gov.uz” portalına inteqrasiya edilib, tranzaksiya həcmi 120 milyon dollara çatıb.
“IT‐Park Uzbekistan” Təşəbbüsü Google və EPAM kimi korporasiyalarla ortaqlıq quraraq startap rezidentlərinə vergi güzəştləri təqdim edir. Ölkə 2025-də regional “data hub” olmağı hədəfləyir; elektrik enerjisi qiymətləri və gənc mühəndis kadr bazası bu iddianı dəstəkləyən əsas amillərdir.
| Seçki ili | Qazandığı səs faizi | Rəqib namizədlərin maksimum nəticəsi | Müşahidə missiyası rəyi | Qeyd |
|---|---|---|---|---|
| 2016 | 88,6 % | 3,8 % | ATƏT: “məhdud rəqabət” | İlk seçki, Kərimovdan sonra |
| 2021 | 80,1 % | 5,5 % | ATƏT: “inkişaf var” | İkinci beşillik mandat |
| 2023 | 87,1 % | 4,4 % | ATƏT/ODIHR: “alternativ məhduddur” | Yeni konstitusiyadan sonra |
Özbəkistanın transformasiya prosesini sürətləndirən Mirziyoyev dövrü regionun siyasi xəritəsində real dəyişiklik laboratoriyası təsiri yaradır. İqtisadi göstəricilər yüksəliş trayektoriyasını qoruyur, sərhəd qonşuları ilə uzlaşma Orta Asiyanın inteqrasiyasına stimul verir, Avrasiya‐Asiya geosiyasi dəhlizlərinə yeni dinamika gətirir. Daxili idarəetmədə qəbul edilən qərarların sürəti bəzən institusional davamlılıqla ayaqlaşmaqda çətinlik yaratsa da, islahat impulsu hələ zəifləməyib. Müasir Özbəkistan modelinin uğuru siyasi plüralizmin dərinləşdirilməsi, hüquqi dövlət prinsipinin institusional təminatı və gənc demoqrafik potensialın innovasiya sektoruna yönləndirilməsi kimi məsul tapşırıqlardan asılı qalacaq. Prezident Mirziyoyev üçün qarşıdakı dövr həm rəqəmsal modernizasiya, həm “yaşıl” iqtisadiyyat, həm də insan kapitalı investisiyasında həll edici mərhələ olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Özbəkistanın ikinci prezidenti Shavkat Miromonoviç Mirziyoyevdir. O, bu vəzifəni 14 dekabr 2016-cı ildən icra edir və 2021-ci ildə yenidən, 2023-cü ildə isə növbədənkənar seçkilərdə üçüncü dəfə mandat alıb. Mirziyoyev 2003-2016-cı illərdə Baş nazir olub. Hazırda o, ölkənin Konstitusiya islahatları ilə müəyyən edilmiş yeni yeddi illik dövrə rəhbərlik edir.
Mirziyoyev 2016, 2021 və 2023-cü illərdə prezident seçkilərində qalib gəlib. 2023 seçkiləri konstitusiya müddətinin sıfırlanmasından sonra keçirildiyi üçün üçüncü mandat hesab olunur. Yeni qaydalara əsasən, yeddi illik müddətdə iki dəfə namizəd ola bilər. Beləliklə, 2037-ci ilə qədər vəzifədə qalmaq imkanı var.
Konstitusiya islahatı sosial təminat hüquqlarını genişləndirmək, prezidentin səlahiyyət dövrünü beş ildən yeddi ilə uzatmaq və məhkəmə müstəqilliyini gücləndirmək məqsədi daşıyırdı. Sənəddə “insan – cəmiyyət – dövlət” prinsipi prioritet elan olundu. Eyni zamanda, əvvəlki prezidentlik müddətləri sıfırlandı. Bu dəyişikliklər Mirziyoyevə 2023-də növbədənkənar seçki keçirməyə şərait yaratdı.
ÜDM artımı 2017-2023 arasındakı illik orta göstəriciyə görə 5-6 % ətrafında olub. Valyuta bazarı liberallaşdırılıb, əcnəbi investorlar üçün vergi güzəştləri tətbiq edilib. Dünya Bankının “Doing Business” reytinqində ölkə 2020-ci ilə qədər 18 pillə irəliləyib. Turizm, maşınqayırma və tekstil sənayesi xüsusi inkişaf dinamikası nümayiş etdirir.
2018-ci ildən pambıq yığımında uşaq və məcburi əmək faktları aradan qaldırılıb, beynəlxalq monitorlar bu addımı müsbət qiymətləndirib. Diffamasiya cinayət kateqoriyasından çıxarılıb, Ombudsman institutu gücləndirilib. Lakin sərbəst toplaşma və müxalif partiya qeydiyyatı hələ məhduddur. ATƏT bu sahədə əlavə islahatlara ehtiyac olduğunu bildirir.
Mirziyoyev region ölkələri ilə sərhədlərin açılması və nəqliyyat logistikasının inkişafını prioritet sayır. Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və Çinlə “Bir kəmər – bir yol” layihəsi Əfqanıstanla tranzit dəhlizlərini nəzərdə tutur. Avropa İttifaqı ilə 2022-ci ildə paraflanmış Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq Sazişi ratifikasiya ərəfəsindədir. Türkiyə və Azərbaycanla “Orta Dəhliz” əməkdaşlığı da gündəmdədir.
“Digital Uzbekistan-2030” planı 5G infrastrukturu, blokçeyn əsaslı torpaq kadastrı və elektron məhkəmə sistemini əhatə edir. E-xidmət portalında 16 minə yaxın xidmət rəqəmsallaşdırılıb. IT-Park rezidentlərinə vergi və gömrük güzəştləri verilir. 2025-ə kimi ölkənin regional “data hub” olması hədəflənir.
Rəsmi statistikaya görə, 2016-cı ildə 17,8 % olan yoxsulluq nisbəti 2024-də 11,9 %-ə düşüb. “Obod qışloq” və kiçik biznesə kredit proqramları mühüm rol oynayıb. Dünya Bankı bu irəliləyişi icbari tibb sığortası və sosial ödənişlərin indeksləşdirilməsi ilə əlaqələndirir. QHT-lər ilkin rəqəmləri optimist hesab etsə də, bölgələrarası fərqlərə diqqət çəkir.
ATƏT/ODIHR və digər müşahidə missiyaları seçkilərdə təşkilati irəliləyişləri qəbul etsələr də, real siyasi rəqabətin hələ tam formalaşmadığını bildirirlər. Media pluralizmi və müxalif namizədlərin resurslara çıxışı məhdud sayılır. Rəsmi dairələr bu tənqidləri nəzərə alaraq siyasi partiya qeydiyyatını sadələşdirməyi vəd edir. Hökumət 2025-ə kimi bələdiyyə seçkilərində alternativliyin genişlənəcəyini açıqlayıb.
Əsas çağırışlar sırasına siyasi institutların institusionallaşması, iqtisadiyyatın yüksək dəyərli ixrac strukturlarına keçidi və su resurslarının iqlim dəyişikliyinə uyğun idarə olunması daxildir. İnsan kapitalına investisiya və innovasiya ekosisteminin dərinləşdirilməsi də prioritet qalır. Regionda rəqabət edən nəqliyyat dəhlizləri arasındakı balans, Əfqanıstan riskləri və su‐enerji paylaşımı strateji həll tələb edən məsələlərdir. Uğur institusional davamlılığın və sosial konsensusun səviyyəsindən asılı olacaq.
