Hürriyət Qəzetinin Tarixi: Redaksiya Heyəti, İdeoloji Xətt

Hürriyyət adına bağlanan qəzet ənənəsi Azərbaycan siyasi və mətbuat tarixinin iki ayrı mərhələsini – 1918-ci ilin inqilabi axtarışlarını və 1991-ci ildən sonra formalaşan pluralist mediaya keçid dövrünü bir oxda birləşdirir. İlk “Hürriyyət” 1918-ci ilin yanvarında Petroqradda Çingiz İldırımın təşəbbüsü ilə nəşrə başladı; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunmamışdan öncə milli oyanışın mətbu tribunası kimi fəaliyyət göstərərək vətənpərvər şeirləri, parlament debatlarının xülasəsini, “işıq, maarif, azadlıq” çağırışlı baş məqalələri ilə russifləşmiş tələbə-mühacir gəncliyin səsini əks etdirdi. Qəzet cəmi on beş sayı çıxdı, lakin dili, üslubu və qrafik tərtibatı sonralar ADR dövrünün Bakıda işıq üzü görəcək “Azərbaycan”, “İstiqlal”, “Türk Yurdu” kimi orqanlara nümunə oldu. Bu adın ikinci dirçəlişi sovet senzurasından çıxan 1991-ci ilə təsadüf edir: Azərbaycan Demokrat Partiyasının lideri Sərdar Cəlaloğlu və həmfikirlərinin təsis etdiyi, ilk buraxılışı Naxçıvanda çap edilmiş, az sonra Bakıya köçürülmüş yeni “Hürriyyət” indiki müstəqil pressin ideoloji mayalanma meydanına çevrildi . Onsuz da qaynar siyasi arena, Qarabağ müharibəsi və kəskin rəqabət şəraitində qəzet tirajını 17 minə qədər qaldırdı; müstəqil jurnalistika üçün nadir fürsət olan geniş oxucu marağı redaksiyanı araşdırma reportajlarına, parlament iclaslarının canlı təfsirinə və seçki prosesinin monitorinqinə sövq etdi. XXI əsrdə çap formatı çap-rəqəmsal hibridə transformasiya olundu və 2023-dən etibarən “hurriyyet.az” domeni vasitəsilə gündəlik yenilənən onlayn platforma kimi fəaliyyətini davam etdirir, redaksiya heyətinə Vüqar Məmmədov rəhbərlik edir . Hər iki dövrün “Hürriyyəti” ad etibarilə azadlıq idealını daşısa da, birincisi milli istiqlal düşüncəsinin katalizatoru, ikincisi müstəqil dövlət şəraitində demokratik institutların gözətçisi rolunu oynayıb; tarixşünaslıq baxımından bu paralel inkişaf xətti mətbuatın azadlıq konseptində simvolik kontinuitet yaradır.

XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəli mətbuat dalğası

Çar imperiyasının sərt senzura rejiminə baxmayaraq, 1905-10-cu illərdə Bakıda “İrşad”, “Füyuzat”, “Molla Nəsrəddin” kimi nəşrlərin estetik və ideoloji təsiri yeni qəzetlərin ad seçiminə də sirayət etmişdi. “Hürriyyət” adının ilk dəfə 1903-cü ildə planlaşdırıldığı, lakin rəsmi icazə ala bilmədiyi barədə arxiv qeydiyyatları var l. O illərdə “hürriyyət” sözünü başlığa çıxarmaq təkcə ədəbi jest deyil, sensor bürokratiyaya qarşı açıq siyasi bəyanat idi. Hürriyyət ideyası Çingiz İldırımın Petroqrad təhsil illərində Qafqaz tələbə dərnəklərinin müzakirə mövzularının mərkəzinə keçdi və nəticədə qısaömürlü olsa da, ilk buraxılışın manşetində “Milli hüququn səsi” şüarı görünür. Beləcə qəzet 1918-ci ilin diaspor mətbuatına fərqli ton verdi.

Birinci Hürriyyətin Sankt-Peterburqda fəaliyyət göstərməsi də təsadüfi deyildi: paytaxtda rotatif maşın kirayələmək asan, sosialist mətbuatın diversifikasiyası isə daha tolerant idi. Nəşrdə Leninqrad türkcəsi elementləri yer alsa da, Bakı dialektindən örnək məqalə stilini qoruyub saxladı. Müasir araşdırmalar göstərir ki, qəzetin üç nömrəsi Türkiyəyə, dörd nömrəsi Gürcüstana gizli yollarla çatdırılırdı; beləliklə, milli mətbuat transqafqaz şəbəkəsinə inteqrasiya olunurdu.

1991-ci ilin demokratik partiya organı kimi yenidən doğuluş

SSRİ-nin süqutu zamanı “Hürriyyət” adı yenidən ortaya çıxdı. ADP sədri Sərdar Cəlaloğlu qəzetin 20 avqust 1991-də ilk nömrəsini “Naxçıvanın səsi” tipografiyasında çap etdirərək tirajı 3000 nüsxə dərəcə verdi . Qəzet Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin mitinq gündəmlərini, Moskva Putsch-undan doğan siyasi labirinti işləyir və açıq müxalif ritorika ilə fərqlənirdi. 1992 yazında Bakıya köçürülən redaksiya Səbaildə Müxtarov küçəsində yerləşdi; jurnalist heyəti “Azadlıq”, “Ayna”, “525-ci qəzet” redaksiyalarından gələn gənclərlə gücləndirildi.

Hürriyyətin stilistikası polemik başlıqlar, satirik karikaturalar və “xalq tribunası” rubrikası ilə seçilirdi. Qarabağ cəbhəsindən ön xətt reportajları, silahlı qrupların marşrut xəritələrini göstərən eksklüziv xəritələr oxucular arasında reytingini artırdı. 1994-cü ilin senzura dalğasında beş dəfə cərimə, üç dəfə nəşrin dayandırılması barədə xəbərdarlıq aldı, lakin Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin qərarı ilə fəaliyyəti bərpa olundu.

Redaksiya heyəti və ideoloji xətt

İlk illərdə baş redaktor Uday Məmmədli, məsul katib Ceyhun Məmmədov, rəssam Əli Hacıyev idi. 1993-dən sonra rəhbərliyi Vüqar Məmmədov devraldı, siyasi şərhçi qismində Məmməd Süleymanovun “Gələcək Üçün” köşə yazıları oxucu kütləsi qazandı. Qəzet özünü liberal-demokratik platforma elan etsə də, konkret partiya orqanı kimi çıxış etməmək üçün redaksiya müşavirələrində “plüralist tribuna” konsepsiyasına sadiq qalmaq qərarı verildi.

Məzmun xətti iqtisadi islahatlar, kənd təsərrüfatında özəlləşdirmə, mədən və enerji konsessiyaları ətrafında araşdırmalar aparırdı. Neft Sazişləri dövründə “Əsrin Kontraktı”nın şəffaflıq müddəaları, KİV haqqında qanun layihəsinin mətn təhlili Hürriyyətin aparıcı dalğalarındandır.

Müharibə, senzura və təqiblər

1994-1996-cı illər reyd dönəmində baş redaktorun dəfələrlə polisə çağırılması, “Evdə qaldı” şeirinə görə yazar Musa Yaqubla keçirilən müsahibənin qəzetdən çıxarılması təzyiq nümunələridir. 1998-də redaksiya ofisi hücumdan zərər gördü, kompüterlər müsadirə edildi; Hürriyyət bununla bağlı AŞPA-ya hesabat göndərdi. Eyni ildə qəzet “Siyahı 295” araşdırmasını dərc edərək 40 dövlət məmurunun biznes maraqlarını ifşa etdi, nəticədə KİV-DF vasitəsilə çap kağızı kvotasından kənarlaşdırıldı.

Xarici donorlara yönələn müraciətlər hesabına redaksiyanın ofset xətti yenilənsə də, tiraj 2000-ə endi. Hərçənd internetə keçid planı məhz bu maliyyə sıxıntısından sonra gündəmə gəldi.

Rəqəmsal transformasiya və hurriyyet.az

2005-də “hurriyyet.org” subdomeni test olaraq fəaliyyətə başladı; 2015-dən “hurriyyet.az” daimi domenə çevrildi, çap versiyası isə həftəlik bülletene endirildi. Rəqəmsal açılışda “HürSosial” bloq platforması, “HürTV” YouTube kanalı və “Oxucu klubu” interaktiv forumu yaradıldı. Medianın reklam gəliri 2019-da illik 600 min manata yüksəldi, brend kontent yaratmaq üçün jurnalistlərə araşdırma qrantları ayrıldı.

Pandemiya dövründə veb-trafik 42 % artdı, lakin çap tirajı 500-ə qədər düşdü. 2024-də süni intellektə əsaslanan “Hür-bot” arxiv axtarışı xidməti istifadəyə verildi; oxucular 1991-dən bəri PDF arxivini açıq mənbədən pullu abunəylə yükləyə bilir.

Araşdırma jurnalistikası və ictimai təsir

Hürriyyət 2003-də “Xaçmaz rayonunda torpaq maxinasiyası” dosyesi, 2012-də “İdxal ununa subsidiya qalmaqalı” araşdırması ilə Jurnalistlərin Müdafiə Komitəsinin diplomunu aldı. 2021-də “İçərişəhərdə restavrasiya skandalı” seriyası UNESCO monitorinqinə rəsmi hesabatın əlavə mənbəsi kimi daxil edildikdən sonra şəhər rəhbərliyi layihəni yenidən qiymətləndirməyə razı oldu.

Redaksiya “Təmiz Seçki” koalisiyasının üzvü kimi 2010 və 2020 parlament seçkilərində parallel səs sayımı yayımlayıb. Bir çox analitik “Hürriyyət”i monitorinq hesabatlarında medianın qərarverməyə təsir aləti kimi nümunə göstərir.

Xeyriyyəçilik və peşəkar məktəb

Qəzet 1997-də Şəki-Zaqatala bölgəsində sel fəlakəti zamanı “Hür-Yardım” fondu təsis etdi, 150 min manat dəyərində humanitar yardım topladı. 2015-dən “Gənc Reportyorlar” təqaüdü ilə 20-dən çox jurnalist yerli TV-lərə keçid edib; bu, medianın “peşəkar kadr rezervi” missiyasını gücləndirir.

Oxucu auditoriyası və gələcək çağırışlar

Müasir Hürriyyətin oxucu spektri 18-45 yaş arası urban-suburban təbəqəni, xaricdəki Azərbaycan diasporunu və siyasi partiya fəallarını əhatə edir. Sosial medianın sürətli ritmi qəzetin dərin təhlil ənənəsini təhdid etsə də, redaksiya uzunoxu formatlarını audio-mətn sintezi ilə yeniləyir. Reklama bağlılıq risklərini azaltmaq üçün pay-per-view araşdırma modeli test edilir.

Hürriyyət markası 100 ildən çox müddətdə üç fərqli ideoloji kontekstdə fəaliyyət göstərərək azərbaycanlı oxucunun azad söz arzusu ilə medianın transformasiya ehtiyacını sintez edib. Petroqradın tələbə sətirlərindən Bakının onlayn serverlərinə uzanan bu yol kəsilməz mətbuat enerjisinin göstəricisidir; inqilabi romantikanı milli oyanışla, demokratik ehtirası peşəkar etika ilə birləşdirən qəzet mövcud ictimai debatın diriliyini qoruyur. Yenilənən texnologiyalar redaksiyanın tezlik, vizual narrativ və fakt-təsdiq alətlərini zənginləşdirir, amma Hürriyyətin əsas kapitalı yenə də hərf və kəlmə vasitəsilə ictimai nəzarəti təmin etməkdir. Ekran ölçüləri kiçilsə də, azad söz dəyəri dəyişmir: hər buraxılış bir zaman güzgüsü, hər arxiv nümunəsi kollektiv yaddaşın sətri kimi qalır.