Hünər sözü Azərbaycan dilinin ən rəngarəng, çoxqatlı leksik vahidlərindən biridir; bu kəlmə bəzən igidlik və cəsarəti, bəzən əl işindəki ustalığı, bəzən də ağıla sığmaz yaradıcılıq məharətini ifadə edir. Orta əsr dastanlarında “hünər sahibi” deyəndə qılıncla meydan sulayan qəhrəman nəzərdə tutulurdu, klassik poeziyada isə müdrik şair “söz hünəri” ilə qəlbləri ram edən sənətkara çevrilirdi. Müasir dil duyumunda “hünər” kəlməsi həm peşəkar bacarığın, həm də yenilikçi ideyanın sinoniminə dönüb; bir proqramçının kod sətirlərində gizlətdiyi alqoritmik çeviklik də, bir rəssamın fırçasında canlanan optik illüziya da “hünər” kimi dəyərləndirilə bilir. Bu elastik semantika sözü sadə qabiliyyət səviyyəsindən yuxarı qaldırıb, daxilə yaradıcı şövq, emosional enerji və əzmkarlıq qatları əlavə edir. Fikrət Qoca bir şeirində “hünərlə dırmaşdım adam ucuna” deyərkən ustalıqla cəsarəti eyni poetik bütövlükdə birləşdirir; xalq arasında “hünər elə özünü tanıtmaqdır” məsəli də məhz bu çarpaz mənanı vurğulayır. Tarixi mənbələr türk dillərində “künər” kökünə bağlansa da, farsca “honar” qarşılığı ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində diqqətəlayiq semantik genişlənmə yaşayıb və hər iki mədəniyyət qatında estetik məziyyət, zəka və iradənin sintezini bildirir. Folklor nümunələrində nənələrin “hünərini göstər” çağırışı nəslin gəncinə təkcə fiziki bacarıq deyil, əxlaqi cəsarət borcunu xatırladır. İqtisadi lexikonda “peşəkar hünər” sertifikasiya ilə əvəzlənməyə doğru getsə də, cəmiyyətin yaddaşında hünər hələ də qeyri-formal, bəzən ezoterik dəyər ölçüsüdür. Kənd ustasının daşla ağacı birləşdirib su dəyirmanı qurması, mühasibin sənədlərdə itirilmiş sentlərini tapması, aktivistin fövqəladə bir nitqlə kütləni ilhamlandırması – hər biri fərqli müstəvilərdə eyni hünərin təzahürüdür. Beləcə, bu sözün semantik silueti dillə fikir arasındakı sərhədləri aşaraq sosial, mədəni və psixoloji kontekstləri birləşdirən interaktiv xəritəyə çevrilir.
Leksik-etimoloji izah və semantik qatlar
Hünər kəlməsi qədim türk dillərindəki “künər / hünər” kökü ilə farscadan miras qalan “honar” sözünün fonetik yaxınlığında əriyib genişlənmişdir. Orta azəri mətnlərində hər iki forma paralel işlənib, lakin sonrakı dövrdə Azərbaycan türkcəsi “hünər” variantını sabitləşdirib.
Lüğəvi çalarları üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: cəsarət (igidlik, mərdlik), ustalıq (texniki bacarıq, sənətkarlıq), yaradıcılıq (estetik yenilik, məntiqi tapıntı). XIX əsr sözlüklərində “hünər” ayrıca “fitri istedad” mənası ilə də qeyd olunur ki, bu da sözə bioloji-mədəni təbii gələnlik qatır.
Dastan, rəvayət və eposlarda hünər modeli
“Koroğlu” dastanında baş qəhrəmanın “qalın zərbəyə dayanacaq bədən” deyil, təmkinli zəkası və saz üstündə başardığı mühit idarəsi “hünər” kimi dəyərləndirilir. Burada igidlik fiziki gücün məhz mənəvi motivasiyaya tabe formasıdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında isə “hünər” illərin at çapması, ox atması, qılınc təlimi ilə bərabər ağsaqqal nəsihətini qulaqdan könülə endirə bilmək məharətidir. Oğuz qəhrəmanlarının sınaqlardan üzüağ çıxması üçün qohum-əqrəba içi həmrəylik və söz yetən xarakter tələb olunur.
Klassik poeziyada hünərin metaforası
Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sində “hünər” bir tərəfdən şahzadə Bahramın ov səhnəsində göstərdiyi çeviklikdir, o biri tərəfdən Məhin Banu kimi qadın liderin strateji idarəçiliyi. Füzuli “hünər”i sevgi yolunda çəkilən əzabda tapır, “sənə nə lütf ki, fələk dəxi hünerin bilə” deyərək eşq yolçusunun səbrini qəhrəmanlıqla eyniləşdirir.
Mirzə Fətəli Axundzadə dramaturgiyasında “hünər” artıq avropayönlü maarifçilik çalarları alır; “Molla İbrahimxəlil kimyagər” komediyasında adam aldatmaq bacarığı “saxtə hünər” kimi ironiyalaşdırılaraq geridə qalmış ənənəyə tənqid atəşinə tutulur.
Folklor inciləri və atalar sözü prizması
“At sırtında hünər sahibidir” atalar sözündə biliklə bacarığın birgə işləndiyində gücə çevrilməsi vurğulanır. “Bəxt yar olar, hünər dar” məsəli isə tək bacarığın yetmədiyi situasiyalarda tale amilini önə çəkərək sosial realizmi xatırladır.
Dastan nağıl repertoarında “hünərli qız” motivi toxuculuq, ağsaçlı nənə nağıllarında “hünərli oğlan” motivi nağara çalıb divləri yuxuya verən çoban surətində qarşımıza çıxır, yəni cins fərqi olmadan bacarığın qiyməti eynidir.
Orta əsr peşə sistemində hünər təyinatı
Şirvanşahlar paytaxtında zərgərlər məhəlləsi “Hünərbazar” adlanırdı; burada ustad şagirdə “hünər payı” verərək yarımfabrikat məmulat etdikdə şagirdin adını möhürləyərdi. Bu ənənə hünər keçidini fiziki sənəd kimi təsdiqləyirdi.
Bayazid səltənətinin sənətkarlar loncasında “hünərnamə” adlı sənəd ustad dəstin qəbul aktı idi; sultaniyə təqdim edilən xəncər və ya zərgərlik nümunəsi bəyənilərsə, sənəd imzalanır, ustaya vergi güzəşti tanınırdı.
Müasir peşə sahələrində hünər meyarı
Bugünkü əmək bazarında “hünər” kəlməsi sertifikat, portfel və referanslarla ölçülür. Texnologiya sektorunda “coding challenge” müsabiqələri, kulinariyada “Michelin” ulduzları, idmanda “Usta-Beynəlxalq dərəcə” statusu hünərin ölçülən formal ifadəsinə çevrilib.
Psixoloqlar gəldiyi qənaətə görə, hər bacarıq “10 mində bir” praktika prinsipiylə peşəkarlığa çatır; yəni hünər genetik potensialla yanaşı, mütəmadi təkrarla möhkəmlənən sinir plastisiyasına dayanır.
Hünərin sosial-kultural kapitallaşması
Köy şənliklərində qoltuq güləşi və daşatma yarışları qalibinə “hünərli” deyilməsi, qalibin market dəyəri kimi toy çağırış qiymətlərinə təsir edir və bu, bacarığın sosial kapitala çevrildiyi ənənəvi mexanizmdir.
Şəhər mühitində dizayner və ya IT mütəxəssisinin şəxsi brendini “hünərli” etiketi ilə sosial media vasitəsilə yayması ona qlobal layihə təklifləri qazandırır. Beləliklə, hünər fiziki sərvət kimi toplanıb dövr etdirilən reputasiya dəyərinə bərabər ölçüdə ticarətləşir.
Hünər və gender aspektləri
Qədim mətnlərdə igidlik əsasən kişiyə aid sifət kimi təqdim edilsə də, müasir diskursda qadın hünəri idman, elm, biznes kimi sektorlarla bərabər təmsil olunur. Olimpiya çempionu İrina Zaretskanın “Azərbaycanın qızıl hünəri” başlıqlı reportajı mediada gender balansının təcəssümüdür.
Ana nənə nağıllarında “hünərli qız” motivi cəvahirat toxuma, xalça düyünləmə kimi estetik bacarıqlar vasitəsilə patriarxal qəhrəmanlıq narrativinə alternativ yaradır, bu da cəmiyyətə diversifikasiya olunmuş hünər anlayışı qazandırır.
| Kontekst | Hünərin tipi | Müasir ekvivalenti | Qiymətləndirmə vasitəsi |
|---|---|---|---|
| Döyüş meydanı | İgidlik | Hərbi təlim, xüsusi təyinatlı | Orden-medal |
| Zərgərlik | Ustalıq | Sertifikatlı ustad | ISO 9001, brend |
| Söz sənəti | İntellektual yaradıcılıq | Bestseller müəllif | Tiraj, mükafat |
| İT sektoru | Alqoritmik bacarıq | Açıq mənbə töhfə | GitHub reytinqi |
| Sosial aktivizm | Liderlik | Kampaniya təşkilatçısı | Könüllü say, təsir |
Hünər kəlməsinin semantik səyahəti qəhrəmanlıq dastanından rəqəmsal inqilaba qədər uzanan geniş məkanda hər cür bacarığın, cəsarətin və yaradıcılığın dilə gətirdiyi enerjini daşıyır. Mədəniyyət dəyişdikcə söz öz kontekstlərini itirmir, əksinə hər dövrə uyğun yeni təbəqələr qazanır. Bu elastiklik hunnərin canlı leksik dəyəri kimi onu nəinki arxaik romantik yaddaşda, həm də müasir peşə etikasında mühüm göstəriciyə çevirir. Cəmiyyətli insan üçün hünər sadəcə doğuşdan gələn istedad deyil, öyrədilə bilən, təkmilləşdirilə bilən və sosial kapitala çevrilə bilən prosesdir. Hər yeni texnologiya, hər yeni mədəni təsir sözün anlamına əlavə qat qatmaqla onu zənginləşdirir. Nəticə etibarilə hünər birləşdirici kod rolunu oynayaraq igidliyi ustalıqla, ustalığı yaradıcılıqla, yaradıcılığı sosial məsuliyyətlə bağlıyır və insanın fərdi potensialını kollektiv dəyərə çevirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dilçilikdə hünər bacarıq, ustalıq, igidlik və yaradıcılıq məharətini bildirir. Bu kəlmə həm fiziki güc, həm də intellektual çeviklik kontekstində işlənə bilir. Tarixi mətnlərdə igidlik, müasir terminologiyada isə professional kompetensiya mənası ilə rastlaşırıq. Beləliklə, huner çoxqatlı semantik enerji daşıyır.
Sözün kökü qədim türk dillərində mövcuddur, lakin fars dilindəki “honar” şəkli də məna dairəsini genişləndirib. Orta azəri yazılı abidələrində hər iki forma yanaşı işlənib. Farsca təsir estetik-ustalıq, türk kökü isə igidlik çalarını gücləndirib. Bugünkü azərbaycancada bu iki qat sintez şəklində qalır.
Bacarıq müəyyən işi görmək vərdişidir, hünər isə həmin bacarığın yüksək səviyyədə, estetik və ya strateji dəyərə çevrilmiş formasıdır. Bacarıq öyrənilə bilər, hünər isə öyrənilmiş bacarığın yaradıcılıq və cəsarət qatqısı ilə üstünlüyə yüksəlməsidir. Demək olar, bacarıq hunərin xammalıdır.
İlk addım fundamental bacarıqları öyrənməkdir: məşq, təlim, təkrar. İkinci mərhələ yaradıcılıq qatmaq, yəni yeni üsul icad etməkdir. Üçüncü mərhələ psixoloji dözümlülük və cəsarət yaratmaqdır ki, bacarıq riskli situasiyada sınaqdan keçsin. Bu üçlü sintez hünər formalaşdırır.
Hünərli insan hər hansı sahədə mükəmməl bacarıq nümayiş etdirən, yenilik təklif edən və çətin şəraitdə cəsarət göstərəndir. Cəmiyyət belə insana etimad göstərir və onu nümunə kimi qəbul edir. Hünərli ad qazanmaq üçün təkcə nəticə deyil, prosesdə göstərilən əzmkarlıq da vacibdir.
Tarixi mətnlərdə cins fərqi nəzərə çarpırdı, lakin müasir dövrdə hünərin qiymətləndirilməsində gender bərabərliyi artıb. Qadınların elm, idman, biznesdəki uğurları “hünər” kimi dəyərləndirilir. Beləliklə, kəlmə gender neytral məna qazanıb.
Məşhur nümunələr: “Hünər quşu bilənə qonar”, “Bəxt yar olar, hünər dar”, “Atın hünəri tərpənməkdə bilinər”. Bu atalar sözləri sözün cəsarət, bacarıq və taleyin qarşılıqlı rolunu vurğulayır.
Müasir mühitdə sertifikat, portfel, mükafat, reytinq və istifadəçi rəyi hünərin formal göstəriciləridir. Məsələn, IT mütəxəssisinin GitHub laykları, aşpazın Michelin ulduzu, idmançının medalları şəklində. Lakin qeyri-formal reputasiya da böyük rol oynayır.
İstedad doğuşdan gələn potensialdır, hünər isə bu potensialın formalaşdırılıb təkmilləşdirilmiş nəticəsidir. Yüksək istedad zəif məşqlə hunərə çevrilməyə bilər, adi istedad güclü məşqlə hunər səviyyəsinə qalxa bilər. Yəni istedad şərt, hünər nəticədir.
Ənənəvi olaraq hərb, idman və sənət sahələri. Müasir dövrdə isə startap ekosistemi, rəqəmsal dizayn və elmkommunikasiya sferasında da “hünərli komanda”, “hünərli araşdırma” kimi ifadələrə rast gəlinir. Hər sahə öz mütləq dəyər sisteminə uyğun ölçü meyarı yaradır.
