Azərbaycan ədəbi dilinin qatları arasında iz qoyub, gündəlik nitqdən tədricən çəkilən, amma klassik mətnləri oxuyarkən tez-tez qarşılaşdığımız “hərgah” ifadəsi həm semantik çoxşaxəliliyi, həm də sintaktik elastikliyi ilə diqqət çəkir. Fars dilindən keçərək türk dillərinə inteqrasiya edən bu bağlayıcı müasir “əgər”, “hərçənd”, “mademki” sözlərinə paralel mənalar qazandırıb, lakin yaşadığı epoxalarda onlardan fərqli üslub yükü daşıyıb. Orta əsr qəsidələrində şairin məcazi şərtlərini, XIX yüzillik publisistikasında məntiqi keçidlərini, XX əsr nasirinin daxili monoloqunda qəfil ehtimal tonunu ifadə edən “hərgah” nitqə incə musiqi cingiltisi qatır. Bu kəlmə bir cümlə içində həm şərait bildirən şərt, həm də güzəşt bildirən ziddiyyət funksiyası daşıya bilər; nəzakətli yazışmalarda fərziyyəni rəsmiləşdirir, polemik mətndə arqumentlərarası nizamlayıcı rol oynayır. Dil tarixçiləri “hərgah”ı sadəcə arxaizm kimi dəyərləndirmir, onu Azərbaycan türkcəsində klassik-müasir kontinuumun canlı nümunəsi sayırlar: sözü tarixin tozlu səhifələrindən çıxarıb intellektual diskursda işlətmək həm mətni arxaikləşdirir, həm də ifadəyə poetik dərinlik verir. XXI əsr akademik tərcümələrində “hərgah”ın saxlanılması semantik rəng itkisini əngəlləyir, çünki “əgər” kəlməsi hər zaman eyni zərifliklə situasiyanı şərtləndirə bilmir. Dilin canlı orqanizm olmasını xatırladan bu ifadə eyni zamanda lüğəvi konserv aurası yaradır: az-az işlənir, amma rast gəlinəndə mətni yüksəldir, fikri yeknəsəqlikdən xilas edir. Buna görə “hərgah”ı öyrənmək yalnız söz xəzinəsinə yeni nüsxə əlavə etmək deyil, həm də düşüncə çevikliyini möhkəmləndirmək və məntiqi ifadə arsenalını zənginləşdirməkdir.
Etimoloji qaynaqlar və mənşə qatları
“Hərgah” fars dilindəki “har” (hər) və “gāh” (vaxt) sözlərinin birləşməsindən yaranıb, ilkin mənası “hansı zamanda”, “nə vaxt ki” semantikasını daşıyır. Orta fars mətnlərində zərf, yeni fars ədəbiyyatında isə bağlayıcı kimi formalaşıb.
Azərbaycan klassik ədəbi dilinə Nizami, Xətai və Füzuli vasitəsilə daxil olaraq, sintaktik kombinasiyada “hərgah ki” formasını da alıb. Bu uyğunlaşma alt qatlarda türk “ər” (əgər) partikeli ilə semantik çevrilişə girib və nəticədə həm şərt, həm güzəşt mənası qazanıb.
Şərt bildirən “hərgah” və “əgər” münasibətləri
Cümlə başlanğıcında işlədikdə “hərgah” klassik “əgər” funksiyasını daşıyır: “Hərgah gəlməzsən, könlüm viran olar.” Bu konstruksiyada hadisənin baş vermə ehtimalı və nəticə arasındakı əlaqə vurğulanır.
“Əgər” kəlməsi eyni şərti ifadə etsə də, intonasiyada daha sadə, informativ səslənir; “hərgah” isə mətnə poetik təntənə əlavə edib emosional ton yaradır. Ona görə müasir ədəbi dildə bədii gərginliyi yüksək səhnələrdə “hərgah” seçimi müəllif niyyətini gücləndirir.
Güzəşt-ziddiyyət funksiyasında “hərgah”
Cümlə ortasında, əvvələ çəkilmiş əsas fikri yumşaltmaq üçün “hərgah” güzəşt bağlayıcısına çevrilir: “Sözün düzdür, hərgah bu işin məsuliyyəti ağırdır.” Burada “hərgah” “lakin”, “baxmayaraq ki” kölgəsi yaradır.
Bu növdə işlənəndə ifadə şəraitin çətinliyini etiraf edir, amma söhbətin əsas xəttini dəyişmir. Belə sintaktik oyun məqalə və ya essedə arqumentləri bir-birinə zərif körpülərlə bağlayaraq mətni axıcı saxlayır.
Klassik poeziyada “hərgah”ın ritmik rolu
Füzuli qəzəllərində “hərgah” heca vəznində intonasiya qırılmasını təmin edir, aruz təcnisində isə ziynət vəziləsi rolunu oynayır: “Hərgah qəmim var, o xoş dil nə deməkdir?” Bir tərəfdən şərt anlamı, o biri tərəfdən fikrin emosional dartılması ritmik dinamika yaradır.
Saz şeiri ənənəsində “hərgah” bəzən “hər qaç” fonetik mutasiyası ilə eyni funksiyanı icra edir, dilçilik baxımından bu, fonetik uyarlığını göstərir. Şairlər bu kəlməni həm məcaz, həm qafiyə kimi dəyərləndiriblər.
Nəsr və publisistikada üslub nişanəsi
XIX əsr publisistləri “hərgah”la cümləyə diplomatik yumşaqlıq qatırdı: “Hərgah hökumət icazə verərsə, məktəb açmaq niyyətindəyik.” Bu, həm ehtiyatlı tərz, həm də rəsmi hörmət əlaməti idi.
XX əsr realist ədəbiyyatı sadə dil naminə “hərgah”dan imtina etsə də, esseistik və elmi nəsrdə müqayisəli arqument zənciri quranda ifadə hələ də işlədilir. Bu, xüsusən hüquqi sənədlərdə situasiya şərhini detallı verməyə kömək edir.
Dialekt və şifahi danışıqda geriləmə
Müasir şifahi danışıqlarda “hərgah” nadir hallarda eşidilir, yerini “əgər”, “yoxsa” və “indi ki” kimi bağlayıcılara verib. Mərkəzi Aran şivələrində yaşlı nəsil “hərgah”ı bəzən “hara ki” fonetik formasında saxlayıb.
Dil canlı orqanizmdir; az işlənən element ya adaptasiya olub fonetik mutasiyaya gedir, ya da passiv lüğətə keçir. Beləliklə, “hərgah” formal üslubun arxaizminə çevrilmişdir.
Müasir ədəbiyyatda bədii imkanlar
Postmodern romançılar arxaik bağlayıcıları ironik effekt yaratmaq üçün mətndə qəsdən işlədirlər. “Hərgah” bu arsenalda klassik bərqərar miniatür kimidir. Misal üçün, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ndə müəllif retrospektiv monoloqa klassik boyaq vurmaq üçün “hərgah” işlədərək zaman keçidini incə ruhi sapla bağlayır.
Şeirdə isə “hərgah” səs harmoniya coğrafiyasını genişləndirir, həm ahəng, həm semantika ilə ritmi rəngləndirir. Dilçi alimlər bu praqmatik bərpa fenomenini “reanimasiya olunmuş arxaizm” adlandırır.
Tədris prosesində “hərgah”ın öyrədilməsi
Orta məktəb proqramına aid “antik leksika” bölməsində “hərgah” mütləq yer alır. Dil müəllimləri dərs planında şərt və güzəşt bağlayıcılarını müqayisəli təhlil etdirərək, şagirdlərin üslub duyumunu inkişaf etdirirlər.
Ali məktəb filologiya fakültələrində semantik transformasiyalar mövzusunda “hərgah” nümunə olaraq seçilir: tələbə həm etimoloji dəyişiklik, həm sintaktik adaptasiya araşdırması aparır. Bu, gənclərə dilin tarixi-mədəni dövranını dərk etdirməyə xidmət edir.
| Funksiya | Müasir sinonim | Üslub çaları | Nümunə cümlə |
|---|---|---|---|
| Şərt | əgər | klassik-poetik | Hərgah gələsən, bağımız çiçək açar |
| Güzəşt | lakin | diplomatik | Sən haqlısan, hərgah məsrəflər artsa da |
| Vaxt | nə vaxt ki | arxaik | Hərgah səfərdən dönə, şöhrət qazanmışdı |
| Mühakimə | mademki | filosofik | Hərgah varlıq zamansızdırsa, sonsuzdur |
Dil özünün unudulan bağlarını xatırladıqca zənginləşir, təzələnir və auditoriyasına geniş ifadə spektri təqdim edir. “Hərgah” kimi kəlmələr yalnız arxaik hörmət muzeyində saxlanılmamalı, düşüncəyə analitik dərinlik, mətnə bədii nəfəs verən vasitə kimi aktiv istifadədə qalmalıdır. Şərt əlaqəsini bircə “əgər”lə, ziddiyyət xəttini yeganə “lakin”lə ifadə etmək dili qəlibləşdirir; “hərgah” isə eyni fikri estetik tonla, məntiqi incəliklə təqdim etməyi bacarır. Üslub seçimi müəllif azadlığıdır, amma zəngin lüğət arsenalı olmadan bu azadlıq dar çərçivəyə düşür. Klassik ədəbiyyata açılan pəncərəni bağlamamaq üçün “hərgah”ı yaddaşda, yazıda, nitqdə yaşatmaq tərəddüd doğurmamalıdır. Hər kəs öz dilində söz sərvətinin gözətçisi olduğu rəngarəng lüğət cəngəlliyindən, “hərgah” kimi nadir çiçəkləri güvənlə sulamalıdır; belə olduqda ana dilimizin poetik harmoniyası nə tək arxivdə, nə tək pandantiv kərpiclərində, həm də gündəlik yazı masalarımızda varlığını qoruyacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
İfadə əsasən üç mənada işlənir: şərt (“əgər”), güzəşt-ziddiyyət (“lakin, hərçənd”) və zaman-vaxt bildirən arxaik zərf (“nə vaxt ki”). Mənanın konkret funksiyası cümlədəki sintaktik mövqedən asılıdır. Klassik mətnlərdə hər üç nüansı eyni mətndə görmək mümkündür.
Doğrudur, sadəcə üslub məqsədini nəzərə almaq gərəkdir. Rəsmi sənəddə və ya elmi məqalədə arxaik üslub məqsədəuyğundursa, işlədilə bilər. Müasir danışıqda isə sadəlik üçün “əgər” və ya “lakin” seçilir. Yəni kontekstə görə qərar vermək lazımdır.
Qrammatik baxımdan düzgün, klassik birləşmədir. Müasir normativ qaydalarda da qadağa yoxdur. Lakin bugünkü təlim kitablarında “ki”siz forma tövsiyə olunur, çünki əlavə bağlayıcı cümləni uzadır.
Bəli, yeni fars dilində “hargāh” forması hələ də rəsmi yazı dilində rast gəlinir. Lakin gündəlik danışıqda yerini “agar” və “agarche” bağlayıcılarına verib. Azərbaycan dilindəki situasiya da oxşardır.
Çox yaxın, amma tam eyni deyil. “Hərçənd” əsasən güzəşt mənası daşıyır: “Hərçənd bilirik, yenə səy edək.” “Hərgah” həm şərt, həm güzəşt, həm də vaxt bildirə bilər. Yəni semantik diapazonu daha genişdir.
Spell-checker lüğətinə əlavə söz funksiyası var. Proqram parametrlərindən “custom dictionary” seçib “hərgah”ı daxil etmək rusumsuz variantdır. Beləcə, proqram sözü qırmızı xəttlə işarələməyəcək.
VII sinif ədəbiyyat dərsliyində klassik şeirlərdə nümunə verilir, dil qaydası hissəsində şərt və güzəşt bağlayıcısı mövzusuna daxil edilir. Müəllimlər şagirdlərdən “əgər”lə parafraz etməklə mənanın dəyişmədiyini, amma üslubun dəyişdiyini göstərməyi xahiş edir.
Yalnız bəzən. “Mademki” səbəb-nəticə əlaqəsi də yaradır: “Mademki gecikdin, qatar getdi.” “Hərgah” səbəb yox, şərt bildirir: “Hərgah geciksən, qatar gedəcək.” Yəni sintaktik rolu yaxın olsa da, məna kölgəsi fərqlidir.
Çoxhecalı bağlayıcı beynəlmiləl qaydaya uyğun ikinci hecada vurğulanır: hərGĀH. Bu, fars-ərəb mənşəli sözlərdə rast gəlinən standart vurğudur.
Lüğətdə mövcud olduğu müddətcə tam unudulması çətin, amma passiv leksik qatda qala bilər. Klassik ədəbiyyat tədrisi və bədii yaradıcılıq onu dövri olaraq aktivləşdirir. Yəni sözün ömrü oxucuların klassik mətni oxuma həvəsindən asılıdır.
