HLA Analizi: Seroloji, Molekulyar Tipləşdirmə Üsulları

Azərbaycan tibbi genetika laboratoriyalarında ən mürəkkəb analizlərdən biri sayılan HLA tipinin öyrənilməsi hər il yüzlərlə böyrək, qaraciyər və sümük iliyi köçürməsi üçün həyat mənbəyi olur. Orqanizmdə öz və yad hüceyrəni ayırd edən immun sisteminin “barmaq izi” rolunu oynayan bu zülal molekullar genetik kodda o qədər polimorfikdir ki, iki tamamilə eyni HLA dəstinə malik yad insan tapmaq demək olar, mümkün deyil. Bədənin bütün hüceyrələrinin səthini örtən HLA kompleksinin siqnal dili limfositlərə nəzarət göndərir: yad antigeni təqdim edəndə müdafiə mexanizmi işə düşür, uyğun siqnal gəlməsə tolerantlıq yaranır. Hematoloji xəstələrdə transplant uyğunsuzluğu kəskin rezeksiyaya səbəb ola, sətəlcəm riskini yüzlərlə dəfə artıra bilər; əksinə, ideal uyğunluq sağ qalma faizini 90-dan yuxarı qaldırır. Onkoloji immunoterapiyada PD-1 inhibitorlarının effektini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq üçün də HLA allel müxtəlifliyi analiz edilir. Hətta COVID-19 pandemiyası dövründə bəzi HLA tiplərinin ağır klinik gedişlə korrelyasiyası tapıldı, buna görə də HLA tipləşdirməsi infeksion xəstəlik biomarkeri rolunda da gündəmə gəldi. Kliniki laboratoriya mühitində bu testin dörd əsas texnikası var: seroloji mikrolymfosito-toksiklik, aşağı qətnaməli molekulyar PCR-SSP, orta qətnaməli PCR-SSO və yüksək qətnaməli NGS-seq. Sonuncu metod bir neçə yüz allelin ardıcıllığını eyni anda oxuyaraq transplant və farmakogenetika üçün qızıl standart sayılır. Azərbaycanda dövlət qan bankı nəzdində milli donor registri yaradılaraq HLA datalarının beynəlxalq banklarla inteqrasiyasına başlanılıb; bu, qohum donoru tapılmayan xəstələr üçün mühüm addımdır. Ancaq analiz yalnız laborator nəzarət deyil, bioinformasiya və etik razılıq zənciri tələb edir, çünki genetik məlumatın məxfiliyi tibbi sirr statusuna malikdir. HLA tiplərinin populyasiya tezliyi həm elmi tədqiqatlara, həm də milli transplant strategiyasına rəhbərlik edir: cənub bölgələrində B51 allelinin yüksək, dağlıq rayonlarda DRB111 allelinin dominant olması kimi tapıntılar tədricən xəstəlik assosiasiya xəritəsini formalaşdırır. Beləliklə, HLA analizi yalnız şəxsi diaqnostik test deyil, eyni zamanda immunogenetika, transplantasiya və infeksion epidemiologiya üçün strateji alətdir.

HLA kompleksinin genetik memarlığı

HLA genləri xromosom 6-nın qısa qolunda yerləşir və üç əsas sinifə bölünür: I sinif (HLA-A, -B, -C), II sinif (HLA-DR, -DQ, -DP) və III sinif (komplement komponentləri, sitokin genləri). I sinif molekulları bütün nüvəli hüceyrələrdə ekspressiya olunur, II sinif isə antigen təqdimedici hüceyrələrə xasdır. Bu struktur antigen peptidlərinin uzunluq və bağlanma ciblərinə görə seçilərək T-hüceyrə reseptorları ilə qarşılıqlı təsirini tənzimləyir
Genetik polimorfizm allelik müxtəliflik yaradır: HLA-B lokusunda 4 000-dən çox, HLA-A-da 3 000-dən çox allel identifikasiya edilib. Hər bir allel kodunun dörd hissədən ibarət nomenklaturası – gen lokusu, allel qrupu, spesifik protein və sinonim altvariasiya – analiz hesabatında tam göstərilir. Bu dəqiqlik transplant uyğunsuzluğu riskini proqnozlaşdırmaq üçün vacibdir

HLA genləri sıx krossinq-over səbəbi ilə yüksək “linkage disequilibrium” göstərir; yəni müəyyən allel kombinasiyaları tez-tez birgə miras qalır. Populyasiya genetikası baxımından bu haplotiplər ilkin etnik mənşə və tarixi miqrasiya izlərini daşıyır. Kliniki praktika həmin haplotiplərdən istifadə etməklə donor axtarışını sürətləndirir, çünki ehtimal olunan uyğunsuzluq bölgələri əvvəlcədən bilinir

Seroloji və molekulyar tipləşdirmə üsulları

Ən qədim metod mikrolymfosito-toksiklik testidir; burada xəstənin limfositləri allel-xüsusi antiserum və komplementlə inkubasiya edilir. Hüceyrə lizisi baş verdikdə uyğunluq qeydə alınır. Seroloji üsul yalnız əsas allel qruplarını ayırdığı, suballelləri tanımadığı üçün transplant uyğunsuzluğu riskini tam göstərmir
Molekulyar PCR-SSP (Sequence Specific Primer) tipləşdirməsi isə allele-xüsusi primerlərdən istifadə edərək 2-5 saat ərzində nəticə verir. Bu metod orta qətnamə səviyyəsinə malikdir və çox vaxt preoperativ skrinqlərdə istifadə olunur. Daha yüksək dəqiqlik PCR-SSO (Sequence Specific Oligo) ilə mümkündür; burada nukleotid zondları nəticəni çoxallelli paneldə rəng kodu ilə göstərir

Səviyyənin zirvəsi NGS-seq texnologiyasıdır. Illumina və ya PacBio platformalarında tam ekzon ardıcıllığı oxunur, bioinformasiya analiz pipeline allellərarası rekombinasiya riskini azaldır. Eyni axında onlarla nümunənin dəqiq tipini çıxarmaq mümkün olur. Bu dəqiqlik akkomodasiya fenomenini (donor-alıcı minor uyğunsuzluq) öncədən hesablamağa imkan verir

Transplantasiyada uyğunsuzluğun immun mexanizmləri

Orqan və ya ilik transplantında əsas problem allorespons reaksiyadır: alıcının T-hüceyrəsi donor hüceyrə səthindəki yad HLA-peptid kompleksini tanıyıb çarpaz reaksiya verir. Acute rejeksiyada sitotoksik effektorlar damar endoteli zədələyir, xroniki rejeksiyada isə fibrozlaşma baş verir
GVHD (graft-versus-host disease) sümük iliyi köçürülməsində donor limfositlərinin alıcı toxumalarına hücumundan yaranır. Yüksək qətnaməli HLA tipinin 10/10 uyğunluğu (A, B, C, DRB1, DQB1) bu riski 15-20 %-ə endirə bilir. Post-transplant immunsupressiya rejimi (takrolimus, mmf, sirolimus) əlavə qoruma yaratsa da, uyğunsuzluğu tam əvəz etmir
Son araşdırmalar göstərir ki, KIR-ligand (killer-cell immunoglobulin-like receptor) və HLA-C qarşılıqlı təsiri NK hüceyrə vasitəli rejeksiyaya təsir edir. Bəzi transplant protokolları KIR-ligand uyğunsuzluğunu hesablayaraq GVHD riskini daha dəqiq proqnozlaşdırmağa çalışır. Eyni zamanda “graft-versus-leukemia effect” üçün cüzi uyğunsuzluq bəzən məqsədli saxlanılır

Autoimmun və infeksion xəstəliklərdə HLA assosiasiyası

HLA-B27 alleli ankilozlaşdırıcı spondilit riskini 150 dəfə artırır; HLA-DRB103 isə 1 tip şəkərli diabetlə əlaqələndirilir. Celiac xəstələrinin 95 %-ində DQ2 molekulu kodlayan HLA-DQ allelləri aşkarlanır. Bu assosiasiyalar diaqnostik marker kimi istifadə olunur
Virus xəstəliklərində HLA müxtəlifliyi klinik gediş fərqlərinə səbəb olur: HLA-B57:01 daşıyıcıları HIV-ə yoluxduqdan sonra virus yükünü aşağı səviyyədə saxlaya bilir. COVID-19-da A11:01 və B*35:01 allellərinin ağır pnevmoniya ilə əlaqəsi göstərilib, bu da genetik risk skrininqinə yol açır
Farmakogenetik təhlükəsizlik də HLA analizindən asılıdır. HLA-B57:01 daşıyan xəstələrdə abacavir adlı retrovirus əleyhinə dərman ciddi hipersensitiv reaksiya verir; HLA-B15:02 isə karbamazepinə bağlı Stevens-Johnson sindromu riskini kəskin artırır. Buna görə WHO bəri dərman təyinindən əvvəl HLA skrininqini tövsiyə edir

Analitik laboratoriya mərhələləri və keyfiyyət nəzarəti

Preanalitik mərhələdə EDTA qan nümunəsi stabil temperaturda toplanmalı, həmçinin etiket və elektron anket eyni kodla qeyd olunmalıdır. DNT ekstraksiyası spin-kolon və ya maqnit boncuk protokoluna görə aparılır; A260/280 nisbəti 1.8–2.0 olmalıdır ki, NGS kitabxanası keyfiyyətli olsun
Analitik fazada primer dizaynı, termal sikl protokolları və sekvenator parametrləri GMP qaydalarına uyğun tənzimlənir. Hər axın batch-kontrol, pozitv və neqativ nəzarət ehtiva edir. Bioinformasiya softu (IMGT/HLA, TypeStream, Omixon HLA Twin) allel çağırışını həyata keçirərək ambigu variantları flaq edir
Post-analitik mərhələdə laboratoriya nəticəni iki mütəxəssis tərəfindən krossoxuma verir, sonra LIS sistemində şifrlənmiş şəkildə klinisyenə bildirir. EQA (external quality assessment) proqramları – UCLA, UK NEQAS – laboratoriyanın illik kalibrovkasını yoxlayır. Akkreditasiya ISO 15189 standartına uyğundur

Bioinformatika və məlumatın məxfiliyi

NGS-datada allel fazalanması üçün xüsusi algoritmlar (PHASE, HLARES, OptiType) istifadə olunur. Kliniki hesabatda Yüzdəlik məsafə və “allelic ambiguity” matrisası illüstrasiya edilir ki, transplant həkimi risk dərəcəsini anlasın
Məlumatın saxlanması GDPR, həmçinin “Azərbaycan Respublikasında şəxsi məlumatların qorunması haqqında” qanuna tabedir. Genetik identifikatorların üçüncü tərəflə paylaşımı yalnız yazılı razılıq və ya məhkəmə qərarı əsasında mümkündür; donor registrində isə anonim identifikasiya kodu istifadə olunur
Bulud servislərinə məlumat yüklənərkən AES-256 şifrələmə, VPN tuneli və ikili autentifikasiya tələb edilir. HLA məlumatı yalnız tibbi məqsədlə istifadəli olduğu üçün kommersiya sığorta şirkətinə verilməsi qanunsuz sayılır. Bu etika pozuntusu həm klinikicə, həm hüquqi cəhətdən məsuliyyət yaradır

Populyasiya genetikası və milli donor registri

Azərbaycanda Milli Hematologiya və Transfuziologiya Mərkəzi 2019-dan etibarən HLA donor bazası qurur. İlk il ərzində 10 000 könüllüdən DQB1 allel müxtəlifliyi xəritələnib, nəticələr göstərir ki, B44, DRB111 haplotiplərinin tezliyi xüsusilə şimal-qərb rayonlarında yüksəkdir
Donor-alıcı uyğunluğu ehtimalı populyasiya allel tezliyi ilə birbaşa bağlıdır: nadir allelli pasiyent üçün uyğunsuzluq riski daha yüksəkdir. Buna görə maarifləndirici kampaniyalar allel müxtəlifliyini artırmaqla köçürmə şansını yüksəldir; regional mobil donor aksiyaları bu strategiyanın əsas alətidir
Registry beynəlxalq “Bone Marrow Donors Worldwide” şəbəkəsinə qoşulduqdan sonra azərbaycanlı xəstələrə 38 milyondan çox potensial donor bazası açıldı. Bundan əlavə, qardaş Türkiyə registri ilə ikitərəfli protokol sayəsində logistika və hüquqi prosedur sadələşdirildi. Bu, akut leykoz hallarında vaxtın qızıl dəyərində olduğu situasiyada həyati əhəmiyyət daşıyır

Klinik nəticə göstəriciləri və gələcək istiqamətlər

Yüksək qətnaməli uyğunsuzluğu ≤1 allel olan hematopoetik köçürmələrdə iki illik ümumi sağqalma 78 %, GVHD insidansı 12 % olaraq bildirilib. Uzaq orqan transplantında (böyrək) eGFR göstəricisi HLA uyğunluğuna bağlı olaraq 5 illik dövrdə 15–20 ml/dk fərq göstərə bilir
CRISPR-Cas9 texnologiyası ilə HLA-müəyyən “universal” donorlardan söz açılır; burada I sinif genləri nok-aut edilərək allorespons potensialı azaldılır. Bu istiqamət ksenotransplant və regenerativ tibb üçün çərçivə yaradır, lakin etik normativlər hələ tam formalaşmayıb
Süni intellekt dəqiq allel-peptid bağlanma proqnozunda rol oynayır; AlphaFold-HLA modelləri immunpeptidominq verilənlərini analiz edərək vaksin dizaynını sürətləndirir. Azərbaycan Biobank layihəsində HLA-ağır zəncir struktur proteomikası planlaşdırılır ki, regional virus tiplərinə qarşı fərdi vaksin strategiyası mümkün olsun

Ən mürəkkəb immunogenetik tapmaca olan HLA sistemi hələ də elm üçün sınaq meydanıdır. Analiz metodlarının texniki çətinlikləri, molekulyar bioinformatika zəncirinin mürəkkəbliyi və nəticələrin klinik interpretasiyası inteqrə yanaşma tələb edir; buna baxmayaraq, dəqiq tipləşdirmə minlərlə xəstəyə yeni həyat şansı qazandırır. Transplantasiya sahəsində uyğunsuzluğun azaldılması təkcə yaşam faizini yüksəltmir, həm də immunsupressiya yükünü yüngülləşdirərək infeksiya və onkoloji riskləri azaldır. Autoimmun xəstəlik genetikası HLA assosiasiyalarından tutmuş bağırsaq mikrobiotası tənzimlənməsinədək geniş spektrdə hipotezləri sınaqdan keçirir. Farmakogenetika isə təhlükəsiz dərman seçimi üçün HLA-allel skrininqini klinik protokola çevirir. Bütün bu nailiyyətlər effektli donor registri, keyfiyyətli laboratoriya infrastrukturu və məlumatın etik idarəsi olmadan mümkün deyil. Gələcəkdə universal hüceyrə terapiyası, birləşmiş protein modelləri və AI-dəstəklı vaksin dizaynı HLA analizinin hüdudlarını daha da genişləndirəcək; amma əsas prinsip sabit qalacaq: immun uyğunluğun dəqiq xəritəsi insan sağlamlığı üçün etibarlı kompasdır. Tibb cəmiyyətinin qarşısında dayanan vəzifə bu xəritəni hər bir xəstənin taleyinə zərifliklə tətbiq etməkdir. Laborator mütəxəssis, klinik immunoloq, transplant cərrahı və bioinformatik eyni masa ətrafında əməkdaşlıq etdikcə HLA analizi həyatla ölüm arasındakı cığırı ən qısa məsafəyə endirəcək. İstər Lerikdən donora gedəcək qan nümunəsi, istər Bakıda avtomat sekvenatorun mikrofluid cərgəsi olsun—hər detal sonunda bir insana yeni immun sistem, bəlkə də yeni ümid bəxş edir.

Ən Çox Verilən Suallar