Xanbulan vilayət adı kimi Lənkəran alçaq dağ ətəyinin yaşıl dərələrində dalğalanan çinar meşələri, iri şabalıd kolları və bir də Khanbulançay su anbarı ilə sinonimləşib. Talış sıra dağlarının cənub-şərq ətəyində qurulan yaşayış məntəqəsi təbiətin, insan əmək–zəhmətinin və tarixi yolçuluğunun kəsişməsində formalaşıb. Aşağı Lənkəran ovalığının subtropik iqlimi burada çay plantasiyalarını, sitrus bağlarını və tərəvəz poliqonlarını qidalandırır; ancaq müasir Xanbulana öz simvolunu verən əsas obyekt 1976–1986-cı illərdə inşa edilmiş Khanbulançay su anbarıdır. Bu anbar Viləşçay hövzəsinin sağ qolu üzərində torpaq-beton bəndlə qaldırılıb, 52 milyon kubmetr su tutumuna malikdir və 10 mindən artıq hektar əkin sahəsini suvarır. Yenidənqurma proqramları 2022-2024 illərində bəndin filtrasiya modullarını, hidrotexniki tunelləri və seysmoloji sensor şəbəkəsini yeniləyərək strukturun dayanıqlığını gücləndirmişdir. Xanbulan kəndinin özündə orta məktəb, tibb məntəqəsi, çay emalı fabriki kimi kiçik müəssisələr fəaliyyət göstərir; əhalinin əsas gəlir mənbəyi çayçılıq, sitrus becərilməsi və balıqçılıqdır. Doğma coğrafiyasına sadiq qalan kəndlilər ilin əksər fəslində nəmli subtropik iqlimin üstünlüklərindən yararlanır, ancaq bəzən sel və torpaq sürüşməsi kimi risklərlə də üzləşirlər. Son illər ekoturizm marşrutları Xanbulan gölünə kanoe gəzintisi, Hirkan Milli Parkına trekking, kənd evlərində homestay konsepti təklif etməyə başlayıb. Regiona yaxın yerləşən Lənkəran–Astara magistralı, beynəlxalq hava limanı və Bakı-Astaraxət dəmir yolu logistik əlçatanlığı artırır. Xanbulan təkcə su anbarı deyil, Lənkəranın suveren təbiət–iqtisadiyyət laboratoriyasıdır: burada su, torpaq, flora və insan əməkdaşlıq edərək “yaşıl” kənd modelini nümayiş etdirir.
Coğrafi mövqe və geomorfoloji quruluş
Xanbulan kəndi Talış dağ silsiləsinin Cənubi Talış uzantısında, dəniz səviyyəsindən orta hesabla 150–200 metr yüksəklikdə yerləşir. Şimaldan Viləşçay ovalığı, cənubdan isə Hirkan Milli Parkının dağ-meşə zolağı ilə əhatələnən bu ərazi kəskin iqlim keçidlərinin müşahidə olunmadığı nisbi yumşaq subtropik zona sayılır. Mülayim rütubətli hava, ildə 1350–1400 millimetr yağıntı və ılıq qışlar kənd təsərrüfatı üçün əlverişli fon yaradır.
Diqqət çəkən geomorfoloji element Khanbulançay vadisidir; xanlıqlar dövründən karvan yolu kimi istifadə edilən qədim cığırlar indi su elektrik stansiyasına gedib çıxan texniki servislərlə paralel uzanır. Qranitlə qarışıq yataq süxurları bəndin alt qatında dayanıqlıq təmin edir, burada seysmoloji aktivlik nisbətən aşağı olsa da, layihə VIII bal gücündə zəlzələyə dözümlü hesablanıb.
Khanbulançay su anbarı və hidrotexniki göstəricilər
Anbar bəndinin hündürlüyü 64 metr, uzunluğu 560 metrdir; torpaq lövhə bəndində əsas nüvə gilli material, yuxarı hissə daş-çınqıl qarışığından inşa olunub. Su tutumu 52 milyon kubmetr, su aynasının maksimum sahəsi 251 hektardır. Bəndin altından keçən polad-beton tunel 3.2 metr diametrli iki ötürücü xətti birləşdirir.
Hidrologiya baxımından anbara ildə orta hesabla 120 milyon kubmetr su daxil olur, bunun 60–65 faizi yaz-yay sel və qar sularının payına düşür. Anbar 6200 hektar çay və limon plantasiyalarını, 4000 hektara yaxın tərəvəz sahəsini suvarmaq üçün Viləşçay sağ sahil kanalı vasitəsilə Liman—Lənkəran ovlağını qidalandırır. Son illər “su itkisinin sıfıra endirilməsi” strategiyası ilə yeni layner-polietilen örtüklü kanallar çəkilir.
Kənd təsərrüfatı və iqtisadi prioritetlər
Xanbulan Lənkəran rayonunun çayçılıq mərkəzlərindən sayılır; “Hirkan Çay” kooperativi illik 1,2 min ton yaşıl yarpaq qəbul edərək qara və yaşıl çayın fermentasiya xəttini icra edir. İntensiv narıncı, limon, mandarin bağları 700 hektar sahəni tutur, burada damcı suvarma sistemləri quraşdırılmışdır.
2023-2025 illərində keçirilən kənd təsərrüfatı klaster proqramı sitrus və çay arasında “iki mərtəbəli əkin” modelini tətbiq etdi: çay kolları sitrus ağaclarının kölgəsində rütubəti saxlayır, ağaclar isə torpağı eroziyadan qoruyur. Bu model hektardan götürülən gəliri 27 %-ə qədər artırıb və ekoloji tarazlığı gücləndirib.
Bioçeşidlilik və Hirkan ekosistemi
Talış dağlarının unikal flora kompleksi—Hirkan meşələri—ilə sərhədləşən Xanbulan ətrafında irsi relikt növlər yetişir: dəmirqara palıd, Hirkan şabalıdı, Talış şümşadı kimi bitkilər daxil olan 1000-dən çox ali bitki növü qeydə alınıb. Faunada nadir Qafqaz skunsı, palıd dələsi, zınqırov ilanı kimi növlər var.
2019-2024 dövründə keçirilən “Hirkan bəndi bioətraf mühit monitorinqi” layihəsi su anbarının zoobentik və fitoplankton tərkibini mütəmadi analiz edib; nəticələr göstərir ki, xlorofil-a konsentrasiyası orta hesabla 2.5 µg/l səviyyəsindədir və trofik status oligotrof-həlməşikdir. Bu, balıq fondunun sağlam strukturuna şərait yaradır.
Turizm potensialı və ekokənd konsepti
Khanbulançay anbarının şərq sahili boyunca 8 kilometr uzunluğunda piyada və velosiped zolağı salınıb; burada süni müşahidə terrası, balıqçı meydançası, çay-dequstasiya pavilionu və kənd kulinariyası mərkəzi fəaliyyət göstərir. Kanoe kirayəsi, SUP sörf, bərkitmə altlıqlı su velosipedləri turistlərin əsas aktividir.
Xanbulan “ekokənd” brendi ilə kənd evlərini sertifikatlaşdırır: damlarda günəş paneli, həyətlərdə kompost qutuları, mətbəxlərdə yerli sitrus – çay tematikası müşahidə olunur. 2024-də ekoturist sayı 12 500 nəfərə çatıb; bu rəqəm pandemiya öncəsi göstəricini 1,8 dəfə üstələyir.
Sosial infrastruktur və demoqrafik dinamik
Kəndin mərkəzində yerləşən tam orta məktəb 480 şagird tutumlu, STEAM laboratoriyası ilə təchiz olunub; məktəbdə yerli çayşünaslıq dərnəyi fəaliyyət göstərir. Ambulator tibb məntəqəsi 15 çarpayılıq stasionar bölmə ilə gücləndirilib, telekardiologiya xidməti Lənkəran Mərkəzi Xəstəxanası ilə sinxron işləyir.
Əhalinin rəsmi sayı 2025-ci ilin əvvəlində 3 400 nəfər göstərilir. Demoqrafik strukturda 0–14 yaş qrupu 26 %, 65+ yaş qrupu 12 % təşkil edir. Dövlət “Gənc ailə” proqramı çərçivəsində Xanbulanda 48 mənzilli yeni yaşayış binası istifadəyə verib, ipoteka faizləri region üçün 2 faiz azaldılıb.
Su idarəçiliyi və təhlükəsizlik modeli
Anbar bəndində quraşdırılan seysmoloji sensorlar real vaxtda vibrasiya amplitudunu ölçərək Xüsusi Fövqəladə Hallar Mərkəzinə məlumat ötürür. “Blue Box” adlı SCADA interfeysi maqnit ventilləri tənzimləyir, kritik hal zamanı avtomatik sükunet laynını aktivləşdirir.
Ətraf kəndləri sel riskindən qorumaq üçün Viləşçay sağ sahil kanalının girişində hidroqapı sistemi tikilib. Əhaliyə SMS xəbərdarlıq xidməti, illik evakuasiya təlimləri və könüllü su patrulu komandasının hazırlığı təhlükəsizlik mədəniyyətini artırır.
Xanbulanın folkloru və mədəni dəyərləri
Kəndin ən məşhur folklor rəvayəti “Xan bulağı” nağılıdır: guya Qarabağ xanı Pənahəli bəy Talış səfəri zamanı susayır və buradakı bulağın suyundan içib “Buranı Xan bulağı elan edirəm” deyir; adı da ordan qalır. Hər il may ayında “Bulaq bayramı” keçirilir, kənd qadınları süfrəyə çay, şəkərçörəyi, sitrus mürəbbələri düzür, gənclər isə xonça içində bulaq suyunu ev-ev gəzdirib ruzi-bərəkət arzulayır.
Xanbulanın aşıq məktəbi də diqqətəlayiqdir: aşıq İsmayıl Lənkərani “Viləşçay şikəstəsi”ndə anbarın tikintisini və kəndlilərin ümidini lirik formada təsvir edib. Hal-hazırda bu şikəstə Qarabağ muğam ansamblının repertuarında yer alır.
| İllər | Çay yarpaq istehsalı (ton) | Sitrus məhsulu (ton) | Turist sayı |
|---|---|---|---|
| 2020 | 740 | 1 050 | 4 300 |
| 2021 | 810 | 1 120 | 6 800 |
| 2022 | 895 | 1 260 | 9 400 |
| 2023 | 1 010 | 1 470 | 11 200 |
| 2024 | 1 180 | 1 690 | 12 500 |
Xanbulan təbiətlə insanın tarixi əməkdaşlığını simvolizə edən canlı orqanizmdir: subtropik iqlimin bol məhsuldarlığı, Khanbulançay anbarının strateji su ehtiyatı, Hirkan meşələrinin bioloji möcüzəsi və xalq mədəniyyətinin rəngarəng ritmləri buranı cəlbedici və öyrədici məkan edir. Yenilənən infrastruktur, “yaşıl” kənd modeli və ağıllı su idarəçiliyi gələcək nəsillərə davamlı inkişaf ssenarisi təqdim edir. Çay kollarının bənövşəyi kölgəsində böyüyən sitrus ağacları kimi Xanbulanın iqtisadi xəritəsi də çoxşaxəlidir: çayçılıq, sitrusçuluq, balıqçılıq və turizm bir-birini tamamlaya-tamamlaya kəndin rifahını artırır. Anbarın hidrotexniki kompleksi yalnız torpağa su vermir, sakinlərin sosial-mədəni həyatına da canlılıq qatır; bioyolu, kanoe stansiyası, folklor festivalları bölgənin yeni imicini formalaşdırır. Dövlət proqramları yerli icmanın ideya və ehtiyaclarına cavab verərək “kənddə qal, kəndi inkişaf etdir” paradiqmasını təşviq edir. Eyni zamanda ekoloji monitorinq, mina təmizləmə və seysmik təhlükəsizlik tədbirləri təbii riskləri nəzarətdə saxlayır; bu, ekosistemin və insan təhlükəsizliyinin bərabər önəm daşıdığını göstərir. Xanbulanın hekayəsi göstərir ki, səmərəli su, ağıllı aqrar model, güclü icma və təmiz biomühit birləşəndə kiçik kənd qlobal dayanıqlılıq nümunəsinə çevrilə bilər. Gələcəkdə çay plantasiyalarında istifadə ediləcək dron sensorları, sitrus emalı üçün qurulacaq biogaz stansiyaları və kənd turizminə inteqrasiya ediləcək rəqəmsal rezervasiya platformaları Xanbulanın inkişafını daha da sürətləndirəcək. Beləcə, Viləşçay vadisinin bu yaşıl incisi həm milli ərzaq təhlükəsizliyinin, həm ekoloji məsuliyyətin, həm də mədəni özünüdərkin etibarlı dayağı kimi yoluna davam edəcək; çünki Xanbulan su və torpaq harmoniyasından doğan həyat formulasını qarşımıza qoyur: təbiəti qoruyaraq rifah qurmaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Kənd Lənkəran rayonunun şimal-qərb hissəsində, Talış dağlarının cənub-şərq ətəyində, Khanbulançay su anbarının şərq sahilində yerləşir. Bakı–Astara magistralından 12 kilometr qərbə dönən yol Xanbulan mərkəzinə aparır. Ən yaxın iri şəhər Lənkəran təxminən 25 kilometrdir.
Əsas gəlir mənbələri çayçılıq, sitrus meyvə becərilməsi və balıqçılıqdır. Bununla yanaşı kiçik miqyaslı turizm və kənd kulinariyası da sürətlə inkişaf edir. Çay emalı fabriki və kooperativ bağçılıq təsərrüfatları il ərzində yüzlərlə mövsümi iş yeri yaradır.
Anbarın ümumi tutumu 52 milyon kubmetr, su aynasının sahəsi isə 251 hektardır. Bəndin hündürlüyü 64 metr, uzunluğu isə 560 metrdir. Suvarılan sahə 10 min hektardan çoxdur.
Aprel-iyun ayları çay plantasiyalarının çiçəkləmə dövrü olduğuna görə xüsusilə fotogenikdir. Sentyabr-oktyabr sitrus meyvələrinin yığımı, qışda isə şəfalı naringi balı istehsalı turistlər üçün maraqlıdır. Yay aylarında rütubət yüksək olsa da, göl səthində kanoe turları üçün əlverişlidir.
Sakinlərin yaşadığı zonalar, turist cığırları və əsas texniki yollar artıq tam minatəmizləmə sertifikatı alıb. Lakin Hirkan meşələrinin dərinliklərinə getmək istəyən turistlər qabaqcadan bələdçi tutmalıdır. Təhlükəsiz olmayan zonalar işarələnib və giriş qadağandır.
Lənkəran avtovağzalından Xanbulana hər gün iki dəfə mikroavtobus xətti işləyir. 2026-cı ilədək Bərdə–Astara dəmir yolu tam başa çatdıqdan sonra yaxın stansiyaya elektrik qatarının səfərləri planlaşdırılır. Kənd daxilində velosiped və elektrik skuter icarəsi var.
Rəsmi lisenziya alınmaqla sor-tikan, sazan və gümüşü karp ovuna icazə verilir. İcazə qrunt qarmağı, süni yem və maksimal sutkalıq kvotanı məhdudlaşdırır. Balıqçılar üçün xüsusi taxta pontonlar və dezinfeksiya məntəqəsi quraşdırılıb.
2024-cü ildən “AiləNET” proqramı çərçivəsində kənd optik liflə təchiz olunub. Əsas yaşayış qismlərində 100 Mbit/s-ə qədər sürət mümkündür. Turizm zonasında pulsuz Wi-Fi nöqtələri fəaliyyət göstərir.
15 çarpayılıq tibb məntəqəsində əsas sahələr üzrə həkimlər var, təcili hallarda Lənkəran Mərkəzi Xəstəxanasına telekonsul tasiya xətti mövcuddur. Mobil laboratoriya ayda bir dəfə kənddə ümumi müayinə aksiyaları keçirir.
Kənd “yaşıl iqtisadi zona” statusu aldığından əkinçilik və turizm istiqamətlərinə qoyulan investisiyalara 7 illik mənfəət vergisi güzəşti və gömrük rüsumundan azadlıq tətbiq olunur. Dövlət Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyi 5 %-li güzəştli kreditlər təqdim edir, həmçinin infrastruktur layihələri üçün subsidiyalar mövcuddur.
