Xaqani Şirvani on ikinci əsrin qaranlıq və ziddiyyətli siyasi panoramında işıq saçan intellektual səyyahdır; Şamaxı divarlarının arasında dünyaya göz açan bu zəngin təxəyyüllü şair tibb, riyaziyyat, teologiya, fəlsəfə və musiqi ilə yanaşı farsdilli poetikanın incəliklərini də mənimsəmişdi. Saray mühitində qələm çalğısı ilə nüfuz qazanmaqla kifayətlənməyən şair ilahi eşq, epistemoloji axtarış, ictimai ədalət mövzularını qəzəllərin, qəsidələrin və məsnəvilərin poetik dayağına çevirdi. Həccin müqəddəs izləri ilə zəngin Səyhatnamə poeması, məhəbbəti və sirri simvolik çələngə bürüyən Töhfətül-İraqeyn kimi əsərləri Xaqaninin təkcə ədəbi cəsarətini deyil, həm də ensiklopedik düşüncə üfüqünü göstərir. Onun poetik dili zərif təsvirlərlə yanaşı məntiqi təhlükəsizlik xətləri də çəkir: hər təşbeh, hər hədyan məcazi və literal qatların sintezidir. Şairin geniş misralarında qədim yunan müdriklərindən tutmuş Quran ayələrinə, hevron miflərindən indiki qəsr xatirələrinə qədər müxtəlif mədəni qatlar özünə yer tapır; bu isə Şirvan sarayının kosmopolit intellektual atmosferini aydınladır. Saraydan düşmənlərin fitnəsi ilə uzaq düşərək Həmədan zindanlarında yazdığı şeirlər isə Xaqanini metafizik tənhalığın, ilahi ümidin, insan faciəsinin carçısına çevirir. Bu ikili həyati təcrübə – saray izzəti və zindan iztirabı – onun poetik palitrasını həm işıq, həm kölgə çalarları ilə zənginləşdirir. Xaqani Paris-YUNESKO mükafatı almasa da, Şərq-Qərb ədəbiyyatının müasir tədqiqatçılarını bir masa üzərində birləşdirən metaforik körpü sayılır. O, dilimizə təsir etməklə yanaşı, Azərbaycan özünüdərkinin tarixi estafetini dəyyatlı poetik sətirlərlə möhkəmləndirir. Şair haqqında danışmaq, əslində, Şərq poetikasının miniatür atlasını səhifələməkdir: örnəklər və kontrastlar, duyğular və təhlil, sükutlar və gurultular eyni mətnin sətirlərinə hopur.
Ailəsi və təhsili
Xaqaninin əsl adı Afzaləddin İbrahimdir; atası Şamaxıda dülgər işləyir, anası gürcü əsilli xristian ailəsindən gəlir və sonradan islamı qəbul edir. Bu mədəni müxtəliflik şairin bədii təxəyyülünə erkən çağlardan universallıq yönümünü bəxş edir. Şamaxı məscidinin axundu Tovus adlı əmisi ona ərəb dilinin incə qrammatikasını, hədis elmini və riyazi kağız hesablarını öyrədir, beləcə şair klassik intellektual sistemin tam kursunu keçmiş olur
Saray mühitinə daxil olma Xaqani üçün təsadüfi deyildi: Şirvanşah I Xəlilullahın həkimi Əbül-Üla Gəncəvi, gənc İbrahimin poetik istedadını görüb ona “Xaqani” təxəllüsü bağışladı və saray kitabxanasının qapısını açdı. Gənc şair Nizami Gəncəvi, Fələki Şirvani və Mücirlər Fazlı kimi çağdaşlarla elmi-poetik diskussiyalar apararaq öz obraz sistemini formalaşdırdı
Saray illəri və himayədarlıq sistemi
Şirvanşahlar dövlətində ədibləri himayə ənənəsi Şirvənsahların rəsmi ideoloji strategiyasına çevrilmişdi. Xaqani sarayda “mədhinamə” qəsidələri ilə yanaşı, fəlsəfi-politik məsləhətnamələr yazaraq hökmdarın siyasi nüfuzuna ədəbi paya qatırdı. Onun “Keyqavusnamə” qəsidəsi saray protokolunda təntənəli mərasimlərin rəsmi oxu mətninə çevrilmişdi
Lakin saray lobbisinin intriqaları şairi rahat buraxmadı. Rəqiblər qəsidələrdə gizlənən tənqid izlərini bəhanə gətirib Xaqanini “saray sirrini ifşa etməkdə” suçladılar. Şirvanşahın əfqani məsləhətçilərinin təzyiqi nəticəsində Xaqani bir müddət palata yaxınlığında izolyasiya edildi. Bu təzyiq, gələcəkdə onun saraydan qopub Həcc səfərinə çıxmasına zəmin yaratdı
Həcc səfəri və Səyahatnamə
1156-cı ildə Xaqani Şirvandan Qarəbəhmən yolu ilə Bağdada, oradan Məkkəyə səfər etdi. O, bu səfəri yalnız ibadət ritualı kimi deyil, həm də intellektual tədqiq kimi təqdim edir; Səyahatnamə poeması həmin tədqiqatın poetik xülasəsidir. Əsərin misralarında Fərat sahillərinin hurma bağları, Kufə karvansarasının qaynar bazarı, Məkkə minarələrinin təntənəli sükutu canlı etnoqrafik təsvirlərlə həkk olunub
Poema ərəbdilli hilye ədəbiyyatının təsvir ənənəsini fars-türk heca ahəngi ilə sintez edir. Xaqani səfərin ruhani katarsisini “qəlb Kəbəsi” obrazı ilə ümumiləşdirir: həqiqi zəvvar, onun fikrincə, daxili Kəbəsini təmizləməyənədək Hicaz daşı altında son məqsədə çata bilməz. Bu dini-fəlsəfi metafora Şərq mədəniyyətində zövq sahibinə çevrilir
Zindan dövrü və lirik üsyan
Şair Həccdən qayıtdıqdan sonra saraydakı mövcud vəziyyət dəyişmişdi: taxtda yeni padşah, ətrafında yeni müşavir təbəqəsi vardı. Ona qarşı “xarici aləmə gizli məktublar” ittihamı irəli sürülərək Həmədan qalasının zindanında saxlanıldı. Zindan şəraitində ümid və üsyan, tənhalıq və təfəkkür eyni misralarda düyünləşdi
Məhbus şeirlərində Xaqani Quranın Yusif qissəsi motivlərini öz durumuna paralel fon kimi çəkir. “Məni quyudan çıxaran əslində kədərimin özüdür” misrası, intellektual dirənişin aforizminə çevrilərək sonradan bir çox klassik şairlərə ilham verdi. Zindan dəftərlərinin gizli yolla tələbələrə ötürülməsi, şairin dili ilə desək, “ünsiyyətin dəmir məhbusunu” yarıb keçdi
Töhfətül-İraqeyn və poetik novatorluq
Xaqani Həmədan azadlığından sonra Bağdad yolu ilə Mosula, oradan Suriya sahillərinə gedərək tarixi İraq-Əcəm və İraq-Ərəb bölgələrini dolaşdı. Bu səfərin ədəbi “hədiyyəsi” Töhfətül-İraqeyn məsnəvisidir; əsər, kitablikən işləndikdə, ikili coğrafiyanın ikili fəlsəfi şərhi kimi təqdim edilir. Mətnin strukturunda qəsidə, rubai və məsnəvi formaları təzə montaj texnikası ilə birləşir
Məsnəvi süjetsiz poetik esse kimidir; burada müəllif özünün təhsil marşrutunu, siyasi müşahidələrini, sufiyyəvi axtarışlarını rəqabətli dialoq şəklində qurur. “Ərəb çöllərini yürüyən fikir karvanı” metaforası, Xaqaninin poetik özünüidentifikasiyasının nümunəsidir. Hər beyt həm yoldaş, həm bələdçi, həm də mətn-səs rolundadır
Dillə bağlı estetik xüsusiyyətlər
Şairin leksikası ərəb, fars və türk komponentlərinin sintezindən formalaşır, lakin o, söz sırasını türkcə dinamik saxlayaraq cümlə melodiyasına çeviklik gətirir. Məsələn, “pərvane-i şəmse tər qətər” kimi quruluş, ərəb sintaksisinin qəlizləşməsini türkcə kəsik ritmlə tarazlayır
Bədiiyyat baxımından Xaqani sərv-əsətər alliterasiyaları, cinas oyunları, kəlmə həşrləri ilə tanınır. Onun “çarxi-fələk çəki çərək” misrası, həm ahəng, həm semantika baxımından dil araşdırıcılarının tez-tez sitat gətirdiyi nümunəyə çevrilib. Bu texnika, sonraki Azərbaycan şiirində Füzuliyə qədər uzanan bir ədəbi mirasın yolunu açdı
Elmi irs və müasirlərə təsir
Xaqani yalnız şair deyildi; o, saray kitabxanasında optika, astronomiya, tibb, musiqi traktatları da qələmə aldı. “Əynül-Həyat” risaləsində bitki şirəsinin təbabətdə istifadəsi barədə təcrübələrini şərh edir; bu risaləni Əbu-Əli ibn Sinanın “Qanun” əsərinin əlavəsi kimi göstərən orta əsr nüsxələri mövcuddur
Şairin elmi maraqları poetikasına da sirayət edir: “Ulduzşünaslıq riyazidir, lakin riyazi həqiqətin təkamülü eşqdir” fikri, kozmoloji elmlə sufizm sintezini açıqlayan aforizmə çevrilmişdir. Xaqaninin bu multidissiplinar baxışı, Şərq renessansının intellektual atmosferini tamamlayır və müasir araşdırmalar üçün zəngin ilkin qaynaq yaradır
Xaqaninin irsinə müasir münasibət
XX əsrdən başlayaraq Azərbaycan, İran və Türkiyədə Xaqani əsərlərinin tənqidi mətnləri nəşr edilərək akademik dövriyyəyə daxil oldu. 1958-də Bakıda çap olunan “Divan” nüsxəsi filoloji elmin mühüm hadisəsinə çevrildi, çünki əvvəlki nüsxələrdəki orfoqrafik uyğunsuzluqlar sistemli düzəlişlə əvəzləndi
Şamaxıdakı Xaqani məqbərəsi və muzey kompleksi 1995-ci ildə bərpa edildi; burada şairin nüsxələri, tarixi sənədlər və arxeoloji tapıntılar sərgilənir. UNESCO-nun 2021-2022 illər üçün qəbul etdiyi “Xaqaninin 900 illiyi” proqramı, şairi beynəlxalq humanitar dialoqun simvollarından birinə çevirdi
| Əsər | Janr | Yazılma ili | Məzmun xüsusiyyəti |
|---|---|---|---|
| Səyahatnamə | Məsnəvi | 1156 | Həcc səfərinin poetik yol xəndəsi |
| Töhfətül-İraqeyn | Məsnəvi-esse | 1161 | İki İraq coğrafiyasının fəlsəfi dialoqu |
| Divan | Qəsidə, qəzəl, rubai | Lifelong | Saray mədhnamələri, sufiyyə lirikası |
| Əynül-Həyat | Tibb risaləsi | 1150 | Bitki şirələrinin müalicəvi üsulları |
Xaqani Şirvani türk-fars ədəbiyyatının sərhədlərini genişləndirməklə yanaşı, kosmopolit intellektual platforma yaratdı: o, eyni beyt içində Şirvan taxtının siyasi simvollarını, Məkkə yollarının ilahi sükutunu, Bağdad bazarının rəngli gurultusunu və Hind müdriklərinin fəlsəfi əks-sədasını sintez etdi. Şairin poetik dili yalnız emosional təsir gücünə görə deyil, həm də riyazi dəqiqliyi xatırladan strukturuna görə unudulmazdır; hər misra zaman-məkan koordinatlarını nizamlayan intellektual ədədi ox kimi sərtləşir, məzmunu isə zərrə kimi yumşalır. Xaqani öz irsini bədii tekstura ilə məhdudlaşdırmadı: səhiyyə, astronomiya, riyaziyyat, musiqi kimi elm sahələrində də iz qoyaraq çoxistiqamətli renessans nümunəsi göstərdi. Saray intriqaları və zindan zilləti onu ruhən sındırmadı, əksinə, zərgərlik dəqiqliyi ilə cilaladılmış metaforalar kataloquna yeni misralar əlavə etdi. Həcc səfərində qazandığı ruhani təcrübə, Şamaxı torpağının təbii harmoniyası, saray kitabxanasının klassik mirası və özünün fəlsəfi intuisiyası bu şair-mütəfəkkiri universal humanist dəyər daşıyıcısına çevirdi. Gələcəyin tədqiqatçısı üçün Xaqanini öyrənmək, sadəcə ədəbi zövq məsələsi deyil; o, Şərq fikrinin intellektual tarixini, multikultural dialoqu və epistemoloji elastikliyi anlamaq üçün açar mətn bankıdır. Şairin mirası hər nəsildə yenidən doğulur: bəzən müasir pop-kulturanın motivlərinə, bəzən akademik məqalələrin hipotezlərinə, bəzən də milli özünüdərk ssenarisinə çevrilir. Onun misraları içində qızılgül qoxuyan ilahi eşq, qartal qanadında ucalan intellekt, ağ çiçək kimi saf etik idealizm var. Xaqani Şirvani, sözün əsl mənasında, Şirvan səmasının qeyzlənmiş şimşək təsirli sədasıdır: göy gurultusu kimi dövrünü silkələyib keçdi, amma hər damcısı torpağa düşərək ədəbiyyatımızı yaşıl budaqların sayrışdığı bahar bağına çevirdi.
Ən Çox Verilən Suallar
Tarixi mənbələrə görə Xaqani təxminən 1121-ci ildə Şamaxıda dünyaya gəlib. O dövrdə Şirvanşahlar dövləti bölgənin siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri idi. Şamaxının beynəlxalq karvan yolları üzərində yerləşməsi gənc şairin geniş mədəni mühitlə erkən tanış olmasına şərait yaratdı. Elmi təhsilini də elə buradakı mədrəsədə alıb.
Şirvanşah sarayının məşhur şair-həkimi Əbül-Üla Gəncəvi gənc İbrahimin poetik istedadını görərək ona “Xaqani” (xanların şairi) təxəllüsü bağışladı. Bu titul həm rəsmi himayə, həm şairin potensial nüfuz dairəsini işarə edirdi. Beləcə o, saray qəsidə ənənəsinin parlaq nümayəndələrindən oldu.
Həcc səfərindən qayıdanda saraydakı yeni siyasi qruplaşmalar onu “xarici koalisiyalarla gizli yazışma”da günahlandırdılar. Şairin müəyyən tənqidi qəsidələri də bu iddialara əlavə sübut kimi göstərildi. Nəticədə Xaqani Həmədan qalasında bir il yarım saxlanıldı, bu dövrdə çoxsaylı zindan şeirləri yazdı.
Əsər şairin İraq-Əcəm və İraq-Ərəb bölgələrinə səfərinin poetik xülasəsidir. O, iki coğrafiyanın mədəni, dini, intelektual fərqlərini dialoq üsulu ilə müqayisə edir. Həm də bədii traktat kimi sufi fəlsəfəsini və eqo-daxili səyahəti izah edir. Məsnəvi, qəsidə, rubai formalarının novator birləşməsidir.
Şair ərəb və fars leksikasının zənginliyi ilə türkcə sintaktik çeviklik arasında balans yaradır. Bədiiyyat alətləri içində cinas, tənbih, mərəiyyə, hədyan və alliterasiya xüsusi yer tutur. O, məntiqi terminləri bədii kontekstə cəsarətlə daxil edərək poetik diskursu elmi diskursla yaxınlaşdıran azsaylı klassiklərdəndir.
Səyahatnamə Həcc mövzusuna sırf dini təqsir kimi yox, həm də sosial-etnoqrafik araşdırma kimi yanaşır. Şair karvansara gündəliklərini, bazar səhnələrini, hətta tibbi müşahidələri poetik xəttin içində fəlsəfi ümumiləşmə ilə birləşdirir. Bu, ərəbdilli səyyah ədəbiyyatındakı realist ənənəni fars-türk poeziyası ilə sünbülləşdirirdi.
Bəli, “Əynül-Həyat” adlı tibb risaləsində o, bitki ekstraktlarının şəfa xüsusiyyətlərini təsnif edir. Astronomiya və riyaziyyat mövzulu kiçik risalələri də mənbələrdə xatırladılır, lakin yalnız fraqmentləri gəlib çatıb. Bu yazılar onun ensiklopedik təbiətini sübut edir.
Xaqani 1199-cu ildə Təbriz yaxınlığında vəfat edib və “Şairlər məzarlığı” adlanan məhəllədə dəfn olunub. Sovet dövründə məzar bərpa edilsə də, orijinal kitabə parçaları itmişdi. 1990-cı illərdə Azərbaycan alimləri yeni epitafiya yazısı ilə qəbirüstü daş qoydular.
Modern Azərbaycan poeziyasında metaforik sıxlıq və intellektual sentensiya xüsusiyyəti qismən Xaqanidən miras qalıb. Şəhriyar, Rəsul Rza, Mömtaz Behrudi kimi şairlər intertekstual göndərişlərlə onun obraz və aforizmlərini müasir kontekstə daşıyırlar. Akademik nəşrlər isə yeni şərhlərlə mətni gənc oxucuya əlçatan edir.
Bakı 2022 nəşri “Xaqani Divanı: Tənqidi Metn” ən etibarlı versiyadır. Burada farsca mətləb transliterasiya, lüğət və şərhlərlə birlikdə verilir. Azərbaycan dilində geniş şərhli nüsxə istəyənlər 2010 Akademiya nəşrini də oxuya bilər, çünki orada həm tərcümə, həm izahlar balanslıdır.
