İnsanın yaşayış məkanını qorumaq, rahat və funksional etmək ehtiyacı qədim zamanlardan başlayaraq fərqli məişət əşyalarının, əl işlərinin yaranmasına səbəb olub. Bu məişət əşyaları içində həsir xüsusi yer tutur. Sadə görünüşünə baxmayaraq, həsir həm gündəlik istifadədə, həm də xalq sənətində, məişətdə və memarlıqda dərin iz qoymuş, minillikləri adlayıb bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onun hazırlanma texnikası, funksional xüsusiyyətləri, regional fərqləri, simvolik anlamları və hətta estetik tərəfləri Azərbaycan xalqının maddi-mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir.
Həsir bir çox mənbələrdə sadəcə döşəməyə sərilən, oturmaq və ya əşyaları yerləşdirmək üçün istifadə olunan sadə məmulat kimi təqdim edilsə də, əslində onun mədəniyyətimizdə və gündəlik həyatımızda yeri olduqca dərin və rəngarəngdir. Həsirin təbii materiallardan toxunması, əl əməyinin, bacarığın və yaradıcılığın göstəricisi kimi çıxış etməsi, insan-təbiət münasibətində körpü rolunu oynaması həm də ekoloji dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Həsir Azərbaycan kəndində həyat tərzinin, ailə ənənələrinin, qonaqpərvərliyin, sadəliyin və təbiiliyin bir növ simvoluna çevrilib.
Həsirin mənşəyi və tarixi inkişafı
Həsir insanın təbii materiallardan ilkin məişət əşyaları düzəltmək bacarığı ilə birbaşa bağlıdır. Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, ilk həsirlər hələ min illər öncə – daş dövründə, su basqınlarından və soyuqdan qorunmaq üçün, həmçinin sadə mebel və örtük kimi istifadə olunub. Mezopotamiya, Misir, Hindistan, Çin və Orta Asiyada həsir toxuculuğu çox qədim sənət növü kimi formalaşıb və müxtəlif dövrlərdə estetik baxımdan zənginləşərək məişətdə mühüm rol oynayıb.
Azərbaycan ərazisində də həsir toxuculuğu qədim zamanlardan məlumdur. Qafqazda aparılan arxeoloji qazıntılarda tapılan daş relyeflərdə, miniatür rəsmlərdə və məişət əşyalarında həsir naxışlarının izlərinə rast gəlinir. Xüsusilə Kür-Araz ovalığında, Talış bölgəsində, Aran rayonlarında bu sənətin kökləri çox dərinlərə gedib çıxır. Tarix boyu Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerli bitki növləri, palıd, qamış, söyüd, çətənə, çayır otları və müxtəlif təbii liflər həsir toxumada istifadə edilib.
Həsir toxuma texnikası və istehsal mərhələləri
Həsirin hazırlanması incə əl bacarığı, diqqət və səbr tələb edir. Bu proses adətən bir neçə mərhələyə bölünür:
- Materialın seçilməsi və hazırlanması
Ənənəvi həsir toxumada əsas material kimi qamış, söyüd budaqları, çətənə, bəzi hallarda palıd və ya digər çevik ağac budaqlarından istifadə olunur. Material yığıldıqdan sonra günəşdə qurudulur, lazım olduqda suya qoyulub yumşaldılır və çevik hala gətirilir. - Təmizləmə və kəsim
Material incə və bərabər zolaqlara bölünür. Qamışın üst qabığı çıxarılır, budaqlar seçilir və ölçülərə görə kəsilir. - Toxuma prosesi
Əldə və ya sadə alətlər vasitəsilə müxtəlif toxuma üsulları ilə zolaqlar bir-birinə keçir, sıx və bərabər şəkildə hörülür. Bəzi bölgələrdə həsir toxumaq üçün xüsusi karkas və qəliblərdən istifadə olunur. Toxuma texnikası bölgəyə, ustanın təcrübəsinə və həsirin funksional təyinatına görə fərqlənir. - Bəzək və işləmə
Bəzi həsirlər naxış və ornamentlərlə bəzədilir, əlavə boyalar və ya rəngli materiallardan istifadə olunur. Naxışlar çox vaxt regionun ənənəsinə, ailə rəmzlərinə və ya ustanın yaradıcılığına əsaslanır. - Tətbiq və istifadəyə hazırlıq
Hazır həsir bir müddət günəşdə saxlanır ki, tam qurusun və öz formasını saxlasın. Bundan sonra istifadə üçün tam yararlı vəziyyətə gətirilir.
Aşağıdakı cədvəldə əsas həsir toxuma mərhələləri xülasə edilmişdir:
| Mərhələ | İcra olunan işlər |
|---|---|
| Material seçimi | Qamış, söyüd, çətənə, palıd və s. |
| Hazırlıq | Qurudulma, yumşaldılma, kəsim |
| Toxuma | Əldə və ya alətlərlə birləşdirmə və hörmə |
| Bəzək | Naxış, ornament, rəngli elementlərin əlavə edilməsi |
| Bitirmə | Qurudulma və istifadəyə hazırlıq |
Həsirin məişətdə və mədəniyyətdə yeri
Həsir sadəcə döşəməyə sərilən və ya əşyaların qoyulması üçün istifadə olunan örtük deyil, həm də kənd məişətinin və ailə həyatının vacib atributudur. O, evlərin döşəməsində, yaylaqlarda, ibadət və mərasim otaqlarında, yayda həyətlərdə, bağ evlərində geniş tətbiq olunur. Keçmişdə toy, yas, nişan və digər mərasimlərdə həsir xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı – həm funksional, həm də rəmzi baxımdan.
Bəzi kəndlərdə həsirdə birgə oturmaq ailə birliyinin, bərabərliyin, qonaqpərvərliyin simvolu kimi dəyərləndirilir. Həsirin üstündə çörək kəsmək, bayram və məclislərdə qonaqları qəbul etmək qədim ənənəyə çevrilib. Eyni zamanda, həsir uşaqlar üçün oyun meydançası, yaşlılar üçün istirahət yeri, təsərrüfat üçün əşyaların qoruyucu örtüyü rolunu oynayır.
Həsir növləri və onların fərqləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində həsir toxuculuğunda fərqli üslublar və növlər formalaşıb. Həsirin növləri əsasən istifadə məqsədinə, ölçüsünə, materialına və toxuma texnikasına görə fərqlənir.
Həsir növləri aşağıdakı kimi təsnif oluna bilər:
- Döşəmə həsiri – evin içində döşəməyə sərilən ənənəvi həsir növü.
- Dəzgah həsiri – sənətkar dəzgahlarında, təsərrüfat işlərində istifadə olunan möhkəm və qalın həsir.
- Sebət və səbətçiklər – meyvə, çörək, əşyaların daşınması və saxlanması üçün hazırlanır.
- Divar həsiri – bəzək və izolyasiya məqsədilə divarlara hörülən həsir.
- Yüngül yay həsiri – açıq havada, çadır və yaylaqlarda istifadə olunan, tez yığılan və yüngül olan həsir növü.
Aşağıdakı cədvəldə həsir növlərinin xüsusiyyətləri göstərilmişdir:
| Həsir növü | Xüsusiyyətləri, istifadə sahəsi |
|---|---|
| Döşəmə həsiri | Geniş, elastik, sadə və ya naxışlı, ev içində istifadə |
| Sebət həsiri | Dərin və ya yastı, qalın, möhkəm, əşya daşımaq üçün |
| Divar həsiri | Nazik, dekorativ, izolyasiya və bəzək üçün |
| Yaylaq həsiri | Yüngül, tez toplanan, açıq havada tətbiq olunan |
Həsir ornamentikasının estetik və simvolik mənası
Azərbaycan həsir ustaları təkcə funksionallığa deyil, həm də estetik gözəlliyə böyük önəm veriblər. Həsir üzərində işlənən naxışlar, bəzəklər, rəng keçidləri xalqın dünyagörüşünü, inanc və düşüncələrini əks etdirir. Bu naxışlar bəzən ailə simvolları, bərəkət, bolluq, həyat ağacı, günəş, su və torpaq rəmzləri ilə zənginləşdirilir.
Həsir ornamentikası ustanın fərdi yaradıcılığını da ifadə edir. Regiondan-regiona, ailədən-ailəyə bu naxışlar dəyişir, fərqli rəng və formalarla seçilir. Xüsusən də toy və nişan həsirlərində xüsusi simvollar və rənglər işlədilir ki, bunlar mərasimin mənəvi məzmununu və xoş arzuları ifadə edir.
Həsir sənətinin müasir inkişafı və ekoloji əhəmiyyəti
Müasir dövrdə həsir toxuculuğu həm ənənəvi sənət, həm də ekoloji məhsul kimi yenidən populyarlaşır. Plasitk və sintetik materiallara qarşı artan ekoloji narahatlıq həsirin, xüsusilə təbii materiallardan hazırlanan məişət əşyalarının və bəzək məhsullarının gündəmdə qalmasını təmin edir.
Müasir dizaynerlər, memarlar və interyer ustaları həsiri yenidən interpretasiya edərək ona yeni forma və funksiyalar verirlər. Həsirdən müxtəlif ev aksesuarları, divar panelləri, dekorativ elementlər və hətta mebel hazırlanır. Bu, həm milli ənənələrin yaşadılması, həm də təbii resurslardan səmərəli istifadə baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Həsir ustalığı
Azərbaycan kəndlərində həsir toxuculuğu əsrlərlə nəsildən-nəslə ötürülən usta-şagird ənənəsi ilə qorunub saxlanıb. Bu sahədə usta təcrübəsi, əl bacarığı, səbr və yaradıcılıq əsas amillərdəndir. Hər bir usta öz ailə üslubunu, bəzək motivlərini, toxuma texnikasını gənc nəsilə öyrədir.
Həsir toxuculuğu qadınların da məşğul olduğu sənət sahələrindən biridir. Qadınlar həm ailənin ehtiyacları üçün, həm də bazar və yarmarkalarda satmaq üçün müxtəlif həsir məmulatları hazırlayırdılar. Bu, həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan qadınların cəmiyyətə inteqrasiyasının vacib istiqamətidir.
Həsirə bağlı inanclar və xalq təfəkküründə yeri
Həsir Azərbaycan xalq folklorunda da özünəməxsus yer tutur. Onun üstündə çörək kəsmək, mərasimlərdə istifadə etmək bərəkət və xeyir-dua rəmzi hesab edilir. Bəzi inanclara görə, həsir pis enerjidən qoruyur, evə ruzi və səadət gətirir. Xüsusən də yeni evə köçəndə ilk gün həsir sərmək qədim ənənələrdə uğurlu başlanğıc kimi qəbul edilir.
Həsir Azərbaycan xalq sənətinin və məişətinin orijinal nümunələrindən biridir. Onun tarixi, funksional və estetik xüsusiyyətləri həm məişət, həm mədəniyyət, həm də ekoloji baxımdan böyük dəyərə malikdir. Həsirin bu gün də gündəlik həyatda, dizaynda və sənətkarlıqda istifadə olunması milli kimliyin qorunmasına və təbiətə bağlı həyat tərzinin təşviqinə xidmət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Həsir əsasən qamış, söyüd, çətənə və digər təbii liflərdən toxunan, döşəməyə sərilən və ya müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan ənənəvi məişət məmulatıdır.
Ən çox qamış, söyüd, çətənə, palıd budaqları və müxtəlif otlardan istifadə edilir. Bölgədən-bölgəyə material seçimi dəyişir.
Əvvəlcə material seçilir, qurudulur, kəsilir və zolaqlara bölünür. Daha sonra əl və ya alətlər vasitəsilə zolaqlar bir-birinə keçir və sıx toxunur.
Həsir toxuculuğu Azərbaycanda minilliklərə gedib çıxır. Qafqazda aparılan arxeoloji qazıntılarda qədim həsir izlərinə rast gəlinir.
Döşəmə həsiri, səbət və səbətçiklər, divar həsiri, yaylaq həsiri və dekorativ həsir kimi müxtəlif növləri mövcuddur.
Döşəməyə sərilmək, əşyaların yerləşdirilməsi, qonaqpərvərlik, mərasimlər, toy və yaslarda istifadəsi və dekorativ məqsədlər üçün tətbiq edilir.
Həsir üzərində işlənən naxış və ornamentlər xalqın dünyagörüşünü, regionun simvolikasını və ustanın yaradıcılığını əks etdirir.
Həsir tamamilə təbii və bioloji parçalana bilən materialdan hazırlandığı üçün ekoloji cəhətdən zərərsizdir və ətraf mühit üçün təhlükə yaratmır.
Son illər ekoloji və milli dəyərlərə maraq artdığı üçün həsir yenidən populyarlaşır, dizaynda və interyerdə geniş istifadə olunur.
Bəli, həsirin üstündə çörək kəsmək, evə səadət gətirməsi, pis enerjidən qoruma kimi müxtəlif inanclar xalq arasında yayılıb.
