Azərbaycan klassik ədəbiyyatı zəngin irsi ilə bütün Şərq aləminin diqqətini çəkən, yüzillər boyu xalqın mənəvi həyatında böyük rol oynayan dəyərli abidələrə malikdir. Bu abidələr sırasında hikmət, ədalət, mərifət, səbr, təvazökarlıq və bəşəri idealların tərənnümü xüsusi yer tutur. Bu mənəvi xəzinədə “Hikmətin fəziləti” adlı əsər həm tarixi, həm fəlsəfi, həm də ədəbi baxımdan önəmli mövqeyə sahibdir. Əsər insanın ruhi saflığının, hikmətə yiyələnməyin və əxlaqın ali fəzilət kimi dəyərləndirilməsinin bədii ifadəsidir.
“Hikmətin fəziləti” əsəri əsasən təlimat xarakterli, mənəvi tərbiyəyə, cəmiyyətin rifahına və insanın kamilliyinə aparan bədii-fəlsəfi düşüncələrin sintezi olaraq yaranıb. Bu mövzu təkcə klassik ədəbiyyatımızda deyil, İslam və Şərq fəlsəfəsində də daim diqqət mərkəzində olub. Əsərin aktuallığı onun təkcə tarixə aid olmasında deyil, bu gün də cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi dəyərlərində, insan xarakterinin formalaşmasında bələdçi kimi çıxış etməsindədir. Xüsusilə müasir dövrdə – sürətli həyat tempinin, informasiya bolluğunun, maddi dəyərlərin ön plana keçdiyi bir zamanda bu əsər insanların ruhi tarazlığı, düzgün yol seçimi və cəmiyyətin mənəvi inkişafı üçün əvəzolunmaz mənbə hesab olunur.
Əsərin yaranma tarixi və müəllifi
“Hikmətin fəziləti” əsəri klassik Şərq ədəbiyyatının qədim ənənələrinə söykənən, Azərbaycan dilində yazılmış etik-didaktik poemadır. Əsərin müəllifi kimi müxtəlif mənbələrdə adlar çəkilsə də, ən çox qəbul edilən versiyaya görə, əsər XVI-XVII əsrlərdə yaşamış Azərbaycan şairlərindən birinə məxsusdur. Bəzi tədqiqatçılar bu əsəri müstəqil poemadan çox, müxtəlif klassik mənbələrdə (məsələn, Sədi Şirazinin, Nizaminin, Füzulinin əsərlərində) rast gəlinən “hikmətin fəziləti” bölmələrinin inkişafı kimi də izah edirlər. Poemanın konkret müəllifliyi və tam adı barədə də zaman-zaman müxtəlif yanaşmalar irəli sürülüb.
Əsər müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan, fars və ərəb dillərində əlyazmalar şəklində yayılıb. Onun bir çox hissələri sonradan müxtəlif mətnlərdə və təfsirlə əlaqəli kitab və məqalələrdə, tərbiyə və nəsihət ədəbiyyatında sitat kimi istifadə olunub.
“Hikmətin fəziləti”nin əsas məzmunu və ideyası
Əsərin əsas ideyası hikmət, əxlaq və mənəvi təmizliyin insanda ən uca keyfiyyətlər kimi təbliği üzərində qurulub. Burada müəllif insanın dünyadakı mövqeyinin, uğur və xoşbəxtliyinin yalnız maddi sərvətdə, zahiri güzəranda deyil, hikmətli ağıl, elm və mənəvi zənginlikdə olduğunu vurğulayır.
Poemada hikmət axtarışının insan üçün həyatda ən şərəfli və faydalı yol olduğu, cəmiyyətdə sabitlik və tərəqqinin, ədalətin, dürüstlüyün, səbir və təvazökarlığın kökündə məhz hikmətə bağlılıq dayandığı fikri əsas xətt kimi keçir. Əsərdə bir insanın və ya hökmdarın dilindən və ya müəllifin öz adından cəmiyyətə, oxucuya, gənc nəsilə nəsihət və məsləhət kimi ünvanlanan bədii fraqmentlər, aforizmlər, mənalı parlaq kəlamlar geniş yer tutur.
Əsərin bədii və fəlsəfi xüsusiyyətləri
“Hikmətin fəziləti” əsəri bədii-fəlsəfi təfəkkürün və poeziyanın sintezi kimi qiymətləndirilir. Əsərin dili axıcı, obrazlı və poetikdir. Bədii ifadə vasitələri – təşbeh, bənzətmə, metafora, müqayisə, simvolika, aforizmlər, sual-cavab forması və s. burada əsas rol oynayır. Fəlsəfi baxımdan isə əsərdə insan, cəmiyyət, kainat və ilahi varlıq arasındakı münasibət, insanın özünüdərki, kamilliyə doğru inkişafı mövzusu araşdırılır.
Burada hikmət sadəcə həyat təcrübəsi və ya adi ağıl deyil, həm də yüksək mənəvi dərəcə, insaniyyətin və bəşəriyyətin ali məqsədi kimi təqdim olunur. Əsərdə müəllif hikmətin insana verdiyi ən böyük fəzilətin səbir, təvazökarlıq, insansevərlik, ədalət, mərhəmət və elmi axtarış olduğuna inamı təlqin edir.
Əsərdə əsas mövzular və simvollar
“Hikmətin fəziləti” əsərində işlənən əsas mövzular və simvollar bunlardır:
- Hikmət və elm: Hikmətin insan üçün ən böyük sərvət olduğu, elmin isə bu sərvətin açarı və təməli olduğu vurğulanır.
- Əxlaq və fəzilət: Dürüstlük, mərhəmət, səbir, təvazökarlıq, ədalət və səxavət ən yüksək dəyər kimi təqdim edilir.
- Dünya və axirət: İnsan həyatının mənası yalnız dünya nemətlərində deyil, ali mənəvi keyfiyyətlərdə və axirətə hazırlıqda axtarılır.
- Zaman və təcrübə: Zamanın keçiciliyi, insanın ömür yolunda əldə etdiyi təcrübənin qiyməti vurğulanır.
- Sual-cavab və nəsihət: Əsərdə müəllif bəzən öz suallarını, bəzən isə cəmiyyətin, gənclərin suallarını cavablandırır, nəticədə bir hikmət dərsi təqdim edir.
Janr və kompozisiya quruluşu
Əsər əsasən didaktik poemalar silsiləsinə aid edilir. Poemanın strukturu məsləhət, nəsihət, aforizmlər və bədii təsvir vasitələrindən ibarətdir. Əsas məqsəd oxucuya birbaşa mesaj vermək deyil, onu düşündürmək, mənəvi axtarışa sövq etməkdir.
Kompozisiyada monoloq və dialoq, lirik və publisistik elementlər, klassik şeirin ənənəvi forması və yeni fəlsəfi axtarışlar sintez olunub. Əsərdə motivlər zənciri bir-birini tamamlayır, mətndə keçidlər poetik məntiqlə vəhdət təşkil edir.
Əsərin Azərbaycan ədəbiyyatında və Şərq mədəniyyətində yeri
“Hikmətin fəziləti” yalnız Azərbaycan ədəbiyyatı üçün deyil, bütövlükdə Şərq fəlsəfi poeziyasının və maarifçilik ənənəsinin inkişafında mühüm rol oynayır. Əsərdəki ideyalar Sədi Şirazi, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Məhəmməd Füzuli, Nəsimi kimi klassiklərin poeziyasında da əsas xətt olub.
Azərbaycan ədəbiyyatında mənəvi-əxlaqi təlimatların, hikmət və nəsihət janrının inkişafında “Hikmətin fəziləti” poeması əsas mənbə kimi qəbul edilir. Əsərin motivləri sonrakı dövrlərin klassik poeziyasına, aşıq ədəbiyyatına, müdrik atalar sözləri və məsəllərə də təsir göstərib.
Əsərin müasir dövrdə aktual dəyəri
Bu gün də “Hikmətin fəziləti” əsəri insan həyatında mənəvi dəyərlərin qorunması, nəsillər arasında mədəni körpünün salınması və şəxsiyyətin formalaşması üçün bələdçi mənbədir. Əsərdə səsləndirilən fikirlər – səbr, təvazökarlıq, mərhəmət, hikmət, elmə meyil – müasir cəmiyyət üçün də həmişə aktualdır.
Müasir pedaqogika və psixologiyada da belə əsərlərin, xüsusilə yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində, mənəvi inkişafında əvəzsiz rolu vurğulanır. “Hikmətin fəziləti” əsəri məktəblərdə, ailə tərbiyəsində, ictimai maarifçilik işində əxlaqi normaların təbliğində istifadə olunur.
“Hikmətin fəziləti” əsəri Azərbaycan və ümumşərq ədəbiyyatının əbədi bədii-fəlsəfi mirasıdır. O, insanın mənəvi inkişafında, cəmiyyətin tərəqqisində hikmət və əxlaqın əhəmiyyətini dərindən göstərir. Əsərin əsas ideyası insanı maddi sərvətdən çox mənəvi zənginliyə, hikmətli düşüncəyə, düzgün və ədalətli həyata çağırır. Tarixin bütün dövrlərində, o cümlədən müasir zamanda da “Hikmətin fəziləti” bəşəriyyət üçün bələdçi və tərbiyə mənbəyi olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsər hikmət, əxlaq və mənəvi dəyərlərin insan həyatında ən ali sərvət olduğunu təbliğ edir, insanı mənəvi kamilliyə çağırır.
Əsərin müəllifi kimi müxtəlif klassik Azərbaycan şairlərinin adı çəkilir, əsasən XVI-XVII əsr poetik irsinə aid edilir.
Hikmətli ağıl, elm, səbir, ədalət, təvazökarlıq və mərhəmətin insanda ən ali fəzilət olduğunu göstərir.
Təşbeh, bənzətmə, metafora, sual-cavab forması, aforizmlər və klassik şeir kompozisiyası əsas bədii vasitələrdəndir.
Didaktik poemadır, nəsihət, aforizmlər və fəlsəfi fikirlərlə zəngindir, poetik və fəlsəfi dil birləşir.
Bu əsər mənəvi-əxlaqi poeziya ənənəsinin, hikmət və nəsihət janrının inkişafında əsas mənbələrdəndir.
İnsanın mənəvi inkişafı, gənclərin tərbiyəsi və cəmiyyətin əxlaqi normalarının formalaşmasında vacibdir.
Hikmət, elm, səbir, ədalət və insanın ruhi təmizliyi əsas qəhrəman və simvollardır.
Əsər uşaqlara, yeniyetmələrə və gənclərə əxlaqi və mənəvi dəyərləri aşılayır, həyat üçün bələdçi rolunu oynayır.
Hikmət yalnız bilik və təcrübə deyil, həm də insanın ali mənəvi kamilliyi, ruhi saflığı və həyat yolu kimi təqdim edilir.
