Xatun arxı döyüşü XVIII əsr Qarabağ tarixini formalaşdıran ən həlledici hadisələrdən biri sayılır. 1753–1757-ci illərdə Pənahəli xanın Şuşada ucaltdığı yeni paytaxt möhkəm qala divarları, sıldırım relyefi və strateji keçidləri ilə regiondakı qüvvə balansını dəyişdi. Bu dövrdə İranda taxta can atan Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar 30 minlik ordusu ilə Qarabağa yürüş edərək Şuşanı ələ keçirməklə həm Cənubi Qafqaz üzərində nəzarət, həm də Şimali Azərbaycan xanlıqlarına təzyiq mexanizmi qurmaq istəyirdi. Sərkərdənin qoşunu 1757-ci ildə Şuşa ətrafındakı Xatın arxı adlanan mövqedə düşərgə saldı və bir aydan çox mühasirə apardı; lakin dağ relyefi, Pənahəli xanın partizan taktikası, yerli əhalinin əzmi və qaladan təşkil olunan əks kəşfiyyat hücumları Qacar ordusunun döyüş intizamını dağıtdı. Qacarların iki “hasar topu”nun ələ keçirilməsi, ərzaq yollarının kəsilməsi və Kərim xan Zəndin cənub cəbhəsində sürətli irəliləməsi Məhəmmədhəsən xana geri çəkilməkdən başqa yol qoymadı Şuşanın müdafiəsi yalnız Qarabağ xanlığının müstəqilliyini qorumadı, həm də gələcəkdə Qafqazın siyasi xəritəsində meydana gələcək güc mərkəzlərini əvvəlcədən formasızlaşdırdı. Döyüş həm strateji, həm diplomatik, həm də ideoloji cəhətdən “dağ qalası sindromu”nun – yəni sıldırım istehkamın kiçik qüvvə ilə böyük orduya qalib gəlməsi arqumentinin – klassik nümunəsinə çevrildi. Bu yazı Xatın arxı döyüşünün siyasi köklərini, hərbi taktikasını, sosial-mədəni nəticələrini və müasir təhlillərini sistemləşdirərək, hadisənin regional tarixdəki rolunu geniş panoramada təqdim edir.
Tarixi-siyasi fon
1750-ci illərin ortalarında Nadir şah imperiyasının dağılması İran, Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərində güc boşluğu yaratdı; yeni yaranan Qarabağ xanlığı daxildə xristian məlikliklərin separatçı təzyiqi, xaricdə isə Qacarların ərazi iddiaları ilə üz-üzə qaldı. Pənahəli xan Bayat və Şahbulaq qalalarından sonra Şuşa istehkamını tikdirdi və xanlığın paytaxtını bura köçürdü; bu addım strateji yüksəklik, doğal baryerlər və daimi su mənbələri ilə seçilirdi.
Məhəmmədhəsən xan Qacar isə Astrabad hakimiyyətini genişləndirməklə Şimali Azərbaycan xanlıqlarını nəzarətə alıb, Qafqaz ticarət marşrutlarını əlinə keçirmək istəyirdi. Şuşa alınsa, həm Qarabağ xanlığı süqut edir, həm də Qacarlar Gəncə, Şəki və Şamaxı üzərinə təzyiq üçün dayaq nöqtəsi qazanırdı.
Qoşunların sayı və silahlanma
Mənbələr Qacar ordusunun 25-30 min piyada, 5 min süvari və iki ağır kalibrli “hasar topu”ndan ibarət olduğunu, əlavə olaraq muzdlu talış dəstələrinin arxa təminatı həyata keçirdiyini bildirir. Şuşa qalasının müdafiəçiləri isə 5-6 min nəfər yerli milis, 600 dağ süvarisi və təxminən 400 gürzəli top-ox atıcısından ibarət idi.
Silah cəhətdən üstünlük Qacarlarda olsa da, Qarabağ qoşunu qiymətli barıtı qənaətlə istifadə etmək üçün qayalıq sığınacaqlardan odlu silahı snayper taktikası ilə tətbiq edirdi; süvari dəstələr isə gecələr düşmən düşərgəsinə basqınlar edərək ərzaq karvanlarını ələ keçirirdi.
Mühasirə mərhələsi
Məhəmmədhəsən xan Şuşanın çevik hücumla alınmayacağını görüb Xatın arxı dərəsində möhkəmləndi; çayı bəndləyərək su ehtiyatını artırdı, topçu batareyalarını dağ yamaclarına yerləşdirdi. Lakin istehkamın üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunması top mərmilərinin künc bucağa təsir gücünü xeyli azaltdı.
Pənahəli xan qalada ehtiyat taxıl anbarlarını vaxtında doldurmuş, su mənbələrini gizli tunellərlə bağlamış və dağ keçidlərini mobil dəstələrə tapşırmışdı. Partizan basqınları Qacar təchizat zəncirini kəsdiyindən, düşmən ordusunda xəstəlik və açlıq yayılmağa başladı.
Dönüş nöqtəsi: Kərim xan Zənd faktoru
Mühasirə davam edərkən İranda Kərim xan Zənd Qacar mövqelərinə qarşı sürətli yürüşə keçdi; bu xəbər orduda panika törətdi. Məhəmmədhəsən xan, iki ağır topu Xatın arxında qoyaraq, Tərtər çayı vadisi ilə geri çəkildi. Şuşalılar ələ keçirdikləri topları Qala meydanında nümayiş etdirərək, qələbəni rəmziləşdirdilər.
Qacarların geri çəkilməsi təkcə strateji fiaskoya deyil, həm də siyasi nüfuzun sarsılmasına səbəb oldu; Astrabad xanının regional liderlik iddiası xeyli zəiflədi, Qarabağ isə diplomatik arenada legitim subyekt kimi tanınmağa başladı.
Sosial-iqtisadi nəticələr
Qələbədən sonra Şuşada on minə yaxın əhali məskunlaşdı, yeni bazar meydanları, karvansaralar və sənətkarlıq emalatxanaları inşa olundu. Xan ailəsi qalaya köçdüyü üçün saray memarlığı inkişaf etdi və Qarabağ xalçaçılığı “Şuşa qrup”u adlanan ornament məktəbini yaratdı.
Döyüşdə iştirak edən yerli tayfalar xüsusi vergi imtiyazları əldə etdi; bunun nəticəsində dağ-aran ticarət yolu canlandı, Gəncə, Şamaxı və Tiflis bazarlarına heyvan məhsulları və xalçalar ixrac olundu.
Hərbi-strateji miras
Xatın arxı döyüşü Cənubi Qafqazda iri ordulara qarşı dağ qalası müdafiə taktikasının effektivliyini sübut etdi; bu model 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın, 1826-cı ildə Abbas Mirzənin yürüşləri zamanı da təkrar tətbiq edildi. Həm Şuşa istehkamı, həm də mobil partizan dəstələri qarşı tərəfin ağır artilleriya üstünlüyünü neytrallaşdırmaq üçün nümunə oldu.
Bundan başqa, bu döyüş “top ələ keçirmə” motivini Azərbaycan folklorunda qəhrəmanlıq simvoluna çevirdi; xüsusilə Şuşa rəvayətlərində “iki hasar topu” şeirlərə və dastanlara mövzu oldu.
Diplomatik əks-səda
Gürcü çarı II İrakli Şuşanın möhkəmliyi ilə tanış olduqdan sonra həmin dövrdə Tiflisin müdafiəsini yaxşılaşdırmaq üçün Qarabağ memarlarını dəvət etdi; Osmanlı sərhəd paşalıqları isə Qacar nüfuzunun zəifləməsindən yararlanaraq Aras boyu ticarət rüsumunu artırdılar.
Pənahəli xanın Şuşanı saxlaması Şirvan, Gəncə və Şəki xanlıqlarına da siyasi dərs oldu: onlar Qacarlarla mübarizədə “toplu müdafiə blokuna” çevrilməyin vacibliyini dərk etdilər və 1760-cı illərdə qarşılıqlı yardım paktları imzaladılar.
Tarixi yaddaş və mədəni təzahür
Müasir Şuşa ətrafında Xatın arxı dərəsində illik xatirə yürüşləri keçirilir; məktəblilər döyüşün marşrutunu piyada qət edib təpələrdəki top mövqelərini ziyarət edirlər. 2024-cü ildə Qarabağ Tarix-Mədəniyyət Qoruğu tərəfindən Xatın arxı döyüşünün 3D reallıq muzeyi yaradılıb; burada hologram-şou vasitəsilə mühasirənin əsas anları canlandırılır.
Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Şuşanın müdafiəsi haqqında arxiv materiallarını rəqəmsallaşdıraraq açıq bazaya yerləşdirib , bu təşəbbüs tədqiqatçılara ilkin mənbələri asanlıqla öyrənmək imkanı yaradıb.
| İndikator | Qacar ordusu | Qarabağ müdafiəçiləri |
|---|---|---|
| Təxmini say | 30 000 | 6 000 |
| Ağır top | 2 | 0 (döyüş sonunda 2 ələ keçirildi) |
| Mühasirə müddəti | 35 gün | 35 gün |
| Itki (təxmin) | 3 500+ | 400-500 |
| Ərzaq ehtiyatı | kəsildi, aclıq başladı | 4 aylıq taxıl anbarı |
Xatın arxı döyüşü Şuşa qalasını təkcə daş-divar möhkəmliyinə görə deyil, xalq-ordu birliyinə görə qorudu; bu sinergiya sonrakı onilliklərdə Qarabağ xanlığının siyasi identitetinin əsas sütununa çevrildi. Döyüş göstərdi ki, coğrafiya ilə cəsarət sintez olunanda, say üstünlüyü və ağır artilleriya həlledici olmur. Məhəmmədhəsən xan Qacarın uğursuz mühasirəsi Qafqaz xanlıqlarına zaman qazandırdı, daxili idarəetməni möhkəmləndirdi və diplomatik manevr sahəsi açdı. Şuşanın müdafiəsi Nadir şahdan sonra yaranmış parçalanma dövründə yerli siyasi subyektlərin özünümüdafiə gücünü təsdiqlədi; eyni zamanda, Cənubi Qafqaz tarixində qala-şəhər fenomeninin strateji dəyərini artırdı. Hadisənin hərbi dərsləri – dağ relyefinin istifadəsi, təchizat xətlərinin kəsilməsi və psixoloji dözümlülük – bugünkü müdafiə planlamalarında belə aktualdır. Mədəni planda isə xatirə yürüşləri, 3D muzeylər və ədəbiyyata hopmuş “iki top” motivi milli kimlik şüurunu qidalandırmağa davam edir. Xatın arxı dərəsi indi də təbiət mənzərəsi ilə yanaşı, tarix dərsliyinin səhifələrini xatırladır; orada pıçıltı ilə esən külək sanki Pənahəli xanın partizan dəstələrinin addım səslərini, Şuşa qalasının dözümlü divarlarında əks-səda tapan qələbə harayını təkrarlayır. Beləcə, 1757-ci ilin bu kiçik dərəsi Qacar imperiya xəyallarına qalib gələn böyük iradənin simvoluna çevrildi və Azərbaycan hərb tarixində möhtəşəm səhifə açdı.
Ən Çox Verilən Suallar
Döyüş 1757-ci ildə, yay aylarının sonunda qeydə alınıb. Tarixi mənbələrdə mühasirənin təxminən bir ay davam etdiyi bildirilir. Hadisə Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa ətrafında – Xatın arxı dərəsi adlanan ərazidə baş verib. Bu tarix Qarabağ tarixində Şuşanın ilk böyük sınağı kimi xatırlanır.
Mənbələr Pənahəli xanın təxminən 6 min müdafiəçi çıxardığını, Qacar ordusunun isə 30 min əsgərə qədər olduğunu göstərir. Yəni say nisbəti beş-bir səviyyəsindəydi. Lakin sıldırım qayalar, gizli su tunelləri və partizan basqınları bu fərqi kompensasiya etdi. Əlavə olaraq, müdafiəçilərin ərazi bilgisi həlledici faktor rolunu oynadı.
Birincisi, ərzaq təminatı kəsildi və qoşunda aclıq baş qaldırdı. İkincisi, partizan basqınları hər gün artan itkilərə səbəb olurdu. Üçüncüsü, cənubda Kərim xan Zəndin fəaliyyətə başlaması Məhəmmədhəsən xan üçün yeni təhlükə demək idi. Bu üç amil birlikdə ordunun döyüş ruhunu sındırdı və geri çəkilməni qaçılmaz etdi.
Məhəmmədhəsən xanın Şuşanı bombalamaq üçün gətirdiyi iki ağır top döyüşdən sonra Qarabağ qoşunları tərəfindən ələ keçirildi. Şuşalılar topları qalada nümayiş etdirərək qələbəni simvollaşdırdılar. Bu fakt folklorda “böyük orduya qalib gələn kiçik xalq” motivi kimi yaşadı. Topların qalıqları XIX əsrə qədər Şuşada saxlanıldığı barədə rəvayətlər var.
Şuşanın müdafiəsi Qarabağ xanlığını regionda legitim siyasi subyekt kimi tanıtdı. Gürcü və Şirvan xanları Pənahəli xanla qarşılıqlı yardım paktları imzaladılar. Qacarların nüfuzunun azalması Osmanlı sərhəd paşalıqlarına Aras boyu ticarət rüsumunu artırmaq imkanı verdi. Beləliklə, Qafqaz diplomatiyasının güc balansı yenidən quruldu.
Dərs odur ki, dağ qalası müdafiəsində relyef, su ehtiyatı və partizan basqınları ağır artilleriya üstünlüyünü neytrallaşdıra bilir. Həm də təchizat xətlərinin kəsilməsi böyük ordunu moral cəhətdən tez çökdürür. Bu taktika 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın və 1826-cı ildə Abbas Mirzənin yürüşləri zamanı da özünü doğrultdu. Yəni coğrafi üstünlük düzgün idarə olunanda say fərqi önəmini itirir.
Hər il may ayında Xatın arxı dərəsi boyunca xatirə yürüşləri təşkil olunur. 2024-cü ildə Qarabağ Tarix-Mədəniyyət Qoruğu 3D reallıq muzeyi açıb; burada döyüşün hologram canlandırmaları göstərilir. Məktəblilər üçün xüsusi təhsil modulu hazırlanıb və dərsliklərə interaktiv xəritə daxil edilib. Bu tədbirlər tarix şüurunu gücləndirməyə xidmət edir.
Qələbə Şuşada əhalinin axınını sürətləndirdi; yeni bazar meydanları və karvansaralar inşa edildi. Qarabağ xalçaçılığı “Şuşa qrup”u adı ilə geniş nüfuz qazandı. Dağ-aran ticarət marşrutları canlandı və canlı mal, xalça, ipək kimi məhsullar Tiflis və Gəncə bazarlarına çıxarıldı. Bu iqtisadi sıçrayış Şuşanı Qafqazın mühüm ticarət mərkəzinə çevirdi.
Qala təpənin üç tərəfinin sıldırım qayalarla əhatə olunması hücum üçün dar keçidlər yaradırdı. Divarların hündürlüyü 6-8 metr, qalınlığı isə 3 metrə yaxın idi. Gizli su tunelləri uzun mühasirələrdə strateji üstünlük verirdi. Relyef uyğunluğu topların səmərəli bucaq altında yerləşdirilməsinə mane olurdu.
Hadisə Mirzə Yusif Qarabağinin “Qarabağnamə”sində geniş şərh olunur və döyüş taktikasının təfsilatları verilir. E-Dərslik platformasındakı Azərbaycan tarixi dərsliyində mühasirənin xronologiyası təqdim edilib. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin arxivində döyüşə dair rəqəmsal sənədlər var. Vikipediyada isə tarixi faktlar və ədəbiyyat siyahısı ümumiləşdirilmiş şəkildə qeyd edilib.
