Xavər Əhməd qızı Vəkilova Azərbaycan mədəni irsinin görünməz, lakin bünövrəvi sütunlarından biridir. 1918-ci il 13 mart tarixində Dərbənddə məşhur Mirzəbəyli ailəsində dünyaya gələn Xavər xanım hələ kiçik yaşlarından geniş dünyagörüşü, musiqi duyumu və estetik zövqü ilə seçilib. On bir uşaqlı ailədə böyüməsi ona həm paylaşmağı, həm də liderlik etməyi öyrədib. Musiqi məktəbindəki təhsili təkcə səs diapazonunu deyil, nizam-intizam hissini də formalaşdırıb. Gənclik illərini Bakıda keçirən bu xanım 1934-cü ildə artıq poeziya aləmində şöhrət qazanmış Səməd Vurğunla ailə quraraq ədəbi dairələrin mərkəzinə düşüb. Üç övlad – Aybəniz, Vaqif və Yusif – valideynlərinin yaradıcılıq eşqinin bəhrəsi kimi həm sənətdə, həm də ictimai həyatda iz qoyublar. Xavər xanım filologiya fakültəsini bitirərək ədəbiyyat elmini professional müstəviyə daşıyıb və eyni zamanda evini böyük şairin yaradıcılıq laboratoriyasına çevirib. Onun şəxsi arxiv toplama bacarığı sayəsində Şuşa şeirlərindən tutmuş Qafqaz poeziyasının erkən nəşrlərinə qədər əvəzsiz materiallar qorunub saxlanılıb. Ömrünün ən məhsuldar çağında cəbhə xəbərlərinin, müharibə itkilərinin və qıtlıq illərinin ağrılarını da görən Xavər xanım humanist mövqeyini qorumuş, yardım kampaniyalarına rəhbərlik etmişdir. Həyat yoldaşının 1956-cı ildəki vəfatından sonra onun irsini yaşatmaq missiyasını üzərinə götürərək 1975-ci ildə Səməd Vurğun ev-muzeyinin ilk direktoru olub. Muzeyin ekspozisiya xəritəsi, qrafik planı və eksponat təsnifatı Xavər xanımın təftişçi zövqü ilə formalaşıb. Prezident təqaüdü, «Əməkdar mədəniyyət işçisi» fəxri adı və saysız-hesabsız diplomlar onun inadkar əməyinə verilən cəmiyyətiqiymət idi. Bütün bu faktlar Xavər Vəkilovanın bir ömür boyu “şərq işığı” metaforasını real mədəni dirçəlişə çevirdiyini göstərir.
Uşaqlıq illəri və ailə mühiti
Xavər xanımın uşaqlığı Dərbəndin qədim qala divarları, məscid günbəzləri və Xəzərin təravətli küləyi ilə əhatələnmiş mühitdə keçib. Nağıbəy Mirzəbəyli nəslinə mənsub olan ailə zəngin kitabxanaya, klassik musiqi ənənəsinə və humanist tərbiyə prinsiplərinə malik idi. Həyətdə hər axşam oxunan naxışlı dastanlar və kamança sədaları onun estetik duyğularını erkən oyadıb.
On bir uşağın ən kiçiklərindən biri kimi Xavər paylaşıma öyrəşmiş, bacı-qardaşlarından hər biri ona müxtəlif sənət bacarıqları aşılamışdı. Atası Əhmədbəyin nəcib xasiyyəti və anası Sitarə xanımın təsirli nağılları onun xeyirxahlıq meyarlarını müəyyənləşdirmiş, bacısı Şahzadə xanım vasitəsilə Abdulla Şaiq kimi nəhəng ədibin dairəsinə düşməsi gələcək filoloqun yol xəritəsini cızmışdı.
Təhsil yolları və ilk karyera təcrübəsi
Erkən musiqi təhsili üçün Bakıya köçən Xavər xanım Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki onillik məktəbdə piano dərsləri alıb. Musiqi nəzəriyyəsi ilə yanaşı, rus, fransız və alman dillərini öyrənərək klassik əsərlərin orijinal mətnlərinə müraciət imkanı qazanıb. Bu multikultural təcrübə ona geniş terminoloji baza və ünsiyyət bacarığı verib.
1941-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olan Vəkilova fonetika və ədəbiyyat nəzəriyyəsini dərindən mənimsəyib. Universitet illərində o, tələbə elmi cəmiyyətinin katibi kimi fəaliyyət göstərir, tədbirlərin ssenari müəllifi olurdu. Bu dövrədə çap olunan ilk elmi məqalələri Qasım bəy Zakir və Mirzə Fətəli Axundzadə yaradıcılığına həsr olunmuşdur.
Səməd Vurğunla tanışlıq və ailə həyatı
1934-cü ilin yazında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin gənclər gecəsində tanış olan Xavər Mirzəbəyli və Səməd Vurğun sevgi ilə yanaşı, əqli ittifaq qururlar. Şairin “Sevimli baldızım Xavərə” şeiri ilə başlayan diqqət sonradan səmimi ailə münasibətinə çevrilir, onlar 1934-cü ilin payızında nikaha daxil olurlar.
Ailə illərində Xavər xanım Vurğunun yaradıcılıq prosesində ilham mənbəyi olmaqla bərabər, onun ən sərt tənqidçisi idi. “Komsomol” və “Aygün” poemalarının ilkin əl yazmalarında redaktə qeydləri məhz Xavər xanıma məxsusdur. Üç övladın böyüməsi prosesi isə evdə ədəbi diskussiyaların səngiməsinə mane olmurdu; əksinə, uşaqlar poeziyanı ana beşiyi musiqisi kimi eşidərək böyüyürdülər.
Ev-muzeyin yaradılması və irsin qorunması
1975-ci ilin oktyabrında Bakıdakı köhnə Vəkilov mənzili Səməd Vurğun ev-muzeyi kimi qapılarını açdı. Ekspozisiyanın hər detalı – yazı masası üzərindəki qara mürəkkəb şüşəsindən, Paris turnesindən gətirilmiş küçə fənərinə qədər – Xavər xanımın şəxsi arxivçilik səliqəsinin nəticəsi idi. Muzey binası təkcə eksponat deyil, canlı ədəbi məkana çevrildi
Direktor kimi Xavər xanım mövzuvi gecələr, şeir saatları, şagird ekskursiyaları təşkil etməklə poeziyanı muzey vitrininin arxasından çıxarıb cəmiyyətə yaxınlaşdırdı. Şairin zəngin əlyazmaları, məktubları və fotoarxivi onun sayəsində təkcə qorunmadı, rəqəmsallaşdırıldı və araşdırmaçılar üçün əlçatan oldu.
İctimai fəaliyyət və xeyriyyə təşəbbüsləri
II Dünya müharibəsi illərində Xavər Vəkilova Qızıl Aypara Cəmiyyətinin Bakıda yerləşən Qadın Şöbəsinin aktiv üzvü kimi cəbhəyə isti geyim və dərman yardımı kampaniyalarına rəhbərlik etdi. Gənc musiqiçilər üçün xeyriyyə konsertləri təşkil edərək topladığı vasitələrlə hospitallara pianino və radio qovşaqları hədiyyə etdi.
Müharibədən sonrakı dövrdə o, “Maarifçi Analar” klubunun təsisçilərindən biri kimi qız uşaqlarının təhsilini dəstəkləyən təqaüd proqramı başladıb. 1960-cı illərdə yatılı məktəblər üçün 400-dən çox kitab bağışlayan Vəkilova, eyni zamanda, kənd məktəblərində fono-sinxron avadanlıq quraşdırılmasına maddi vəsait toplamışdır.
Rəsmi təltiflər və dövlət qiymətləndirməsi
Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 2002-ci ildə ona “Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı verildi. Təbdir zamanı çıxış edən dövlət başçısı Xavər xanımın “milli yaddaşı canlandıran ana qüvvə” olduğunu vurğuladı.
Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən dəfələrlə “Fəxri fərman”la təltif edilən Vəkilova 2003-cü ildə Prezident təqaüdünə layiq görüldü. Təqaüd məbləğini muzey fondunun genişləndirilməsi üçün sərf edərək Vurğun ailəsinə aid yeni sənədlər, əlyazmalar və şəxsi əşyalar əldə etdi.
Şəxsiyyət xüsusiyyətləri və yaradıcı portret
Ətrafındakı insanlar Xavər xanımı “piano klaviaturasının sükunəti” adlandırırdılar; görünüşcə zərif, daxildə inadkar. O, həm incə diplomatiya ustası, həm də sərt prinsiplər sahibi idi. Muzeyə ayrılmış büdcə gecikəndə nazirliklə təkidlə müzakirə aparır, amma tədbirlərdə tələbələrinin uğurunu görəndə gözləri işıq saçırdı.
Onun gündəliyindən məlum olur ki, hər səhər gün doğmamış ayağa qalxıb qədim fars divanlarını oxuyar, sonra musiqi məktəbinə gedən nəcib vərdiş kimi Şopeni səsləndirərdi. Bu ritual ona mənəvi dayağın, əqli stimullaşdırmanın və estetik zövqün sintezini bəxş edirdi.
Elmi tədqiqatlarda və xatirələrdə Xavər Vəkilova
Filoloq Əziz Mirəhmədli “XX əsr Azərbaycan qadın xadimləri” monoqrafiyasında Xavər xanımı “poeziya arxivi mühafizəkarı” kimi ayırd edir və muzeyşünaslıq strategiyasını yüksək qiymətləndirir. 2020-ci il doktorluq dissertasiyasında isə arxiv nizamnaməsi “Vəkilova modeli” adı ilə müasir sərgiləmə praktikasına nümunə göstərilib.
Jurnalist tədqiqatçısı Gülşən Orucovanın “Yaddaşda qalan işıq” sənədli filmində Xavər Vəkilovanın tələbələri onun məsləhətçi, dost və müəllim obrazını bir araya gətirərək “istənilən problemlə üz-üzə qalanda sufi təmkini ilə yanaşan qadın” kimi yad edir.
| İl | Əsas hadisə | Yer | Vəkilovanın rolu |
|---|---|---|---|
| 1934 | Səməd Vurğunla nikah | Bakı | Şairin ilham mənbəyi və redaktoru |
| 1945 | Qızıl Aypara xeyriyyəsi | Bakı | Təşkilatın qadın şöbəsinin koordinatoru |
| 1975 | Ev-muzeyin açılışı | Bakı | İlk direktor, ekspozisiya müəllifi |
| 2002 | “Əməkdar mədəniyyət işçisi” | Bakı | Fəxri adın verilməsi |
| 2006 | Vəfatı | Bakı | Mədəni irsin qoruyucusu kimi vida |
Xavər Vəkilova ömrünü mədəni irsin qorunmasına, poeziyanın canlı şəkildə yaşadılmasına və gələcək nəsillərin estetik tərbiyəsinə həsr etdi. O, qadın təfəkkürünün intellektual parıltısını, analığın şəfqət enerjisini və arxivçinin prinsipial dəqiqliyini bir nəfərdə birləşdirdi. Dərbəndin günəşli səhərlərindən başlayıb Bakının poetik gecələrinə uzanan bu həyat xətti bir şairin yaradıcılıq çələngini yaşıl saxladı. Övladlarının – Aybənizin mədəni maarifçiliyi, Vaqifin poeziyası, Yusifin nəsri – Xavər xanımın ruhani təsirinin davamı oldu. Muzey divarlarına toxunan hər eksponat, məktubların hər xətti onun misilsiz arxivçilik inadını sübut edir. Prezident təqaüdü və yüksək fəxri adlar formallıqdan kənar, cəmiyyət təşəkkürünün simvolu idi. Şəfiq təbiəti, dərin biliyi və humanist baxışı ilə o, təkcə ailəsinə yox, bütün ədəbiyyatsevərlərə yol göstərdi. Bugünkü tədqiqatçılar üçün Xavər Vəkilova nə qədər sənəd, nə qədər şahid xatirəsi saxlayıbsa, bir o qədər də örnək prinsip qoyub: “Mədəniyyət yalnız sevilən deyil, qorunan dəyərdir.” Onun işıqlı adına baxdıqda “şərq şəfəqi”nin metaforası sözün əsl mənasında gerçək olur. Hər yeni oxucu Səməd Vurğun ev-muzeyinin qapısından içəri girəndə bir parça Xavər əli də onun çiyninə toxunur, tarixlə müasirliyi barışdıran məlahətli səs kimi pıçıldayır: “İşığı qoruyan, işıqda qalır.”
Ən Çox Verilən Suallar
1918-ci il 13 mart tarixində Dərbənddə Mirzəbəyli nəslinə mənsub ailədə dünyaya gəlib. Zadəgan mühiti ona geniş kitabxana və klassik musiqi təhsili qazandırıb. Uşaqlıq illərinin zəngin mədəni atmosferi gələcək fəaliyyətinə təməl olub. Bu tarixi fakt onun həyat yolunu formalaşdıran ilk koordinatdır.
Əvvəlcə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki onillik musiqi məktəbində piano ixtisasına yiyələnib. Sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirərək ədəbiyyatşünas ixtisasına sahib olub. Hər iki istiqamət yaradıcılıqla elmi yanaşmanı sintez etməsinə kömək edib. Bu multikultural baza sonrakı mədəni liderliyini möhkəmləndirib.
1934-cü ildə Yazıçılar Birliyinin gənclər gecəsində iştirak edərkən tanış olublar. Ədəbi polemika ilə başlayan söhbət tezliklə dostluğa, ardınca sevgi əlaqəsinə çevrilib. Elə həmin il nikaha daxil olaraq Bakı ədəbi mühitinin diqqət mərkəzinə düşdülər. Bu birlik Azərbaycan ədəbiyyatında poetik ailə nümunəsinin parlaq örnəyinə çevrildi.
1975-ci ildə açılan Səməd Vurğun ev-muzeyinin ilk direktoru olaraq ekspozisiyanın konsepsiyasını hazırlayıb. Şəxsi arxivindən gətirdiyi məktublar, əlyazmalar və fotoşəkillər muzey fondunun nüvəsini təşkil edib. Onun elmi-metodik yanaşması sayəsində muzey təkcə sərgi salonu deyil, ədəbi araşdırma mərkəzinə çevrilib. Tədbirlər planı və məktəb proqramları da Xavər xanımın təşəbbüsüdür.
II Dünya müharibəsi vaxtı Qızıl Aypara Cəmiyyətinin qadın şöbəsində çalışaraq cəbhəyə isti geyim, dərman və musiqi alətləri göndərmə kampaniyalarına rəhbərlik edib. Xeyriyyə konsertləri təşkil edərək topladığı vəsaiti hospitallara yönləndirib. Bu təşəbbüslər döyüşdə yaralanan əsgərlərin reabilitasiyasını sürətləndirib. Onun humanist mövqeyi cəmiyyət tərəfindən böyük hörmətlə qarşılanıb.
2002-ci ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı alıb. 2003-cü ildən Prezident təqaüdçüsüdür. Bunlardan əlavə Mədəniyyət Nazirliyinin çoxsaylı fəxri fərmanları və diplomları var. Rəsmi təltiflər onun illər boyu göstərdiyi mədəni xidməti təsdiqləyən dövlət təşəkkürüdür.
Aybəniz Vəkilova Səməd Vurğun Fonduna rəhbərlik edərək atası və anasının irsini sistemləşdirib. Vaqif Səmədoğlu Azərbaycan poeziyasına modern nəfəs gətirən şair kimi tanınıb. Yusif Səmədoğlu isə nasir və ssenarist kimi XX əsr ədəbiyyatına yeniliklər qatıb. Beləcə, ailənin hər üzvü milli mədəniyyətə töhfə verib.
Gündəliyində hər günün səhər saatlarında Şopenin əsərlərini dinləməyi, gün ərzində muzey planlarını yenidən gözdən keçirməyi qeyd edib. Ədəbi tənqidlər, ailə xatirələri və muzeyin gələcək ekspozisiyaları barədə fikirlərini sistemləşdirib. Bu qeydlər onun planlı və reflektiv düşüncə tərzini əks etdirir. Araşdırmaçılar üçün dəyərli psixoloji mənbədir.
Xavər adının “şərq işığı” mənası onun yenilikçi, maarifçi xarakteri ilə üst-üstə düşür. Bunun bir təsadüfdən çox, mədəni özünüdərk forması olduğu düşünülür. Ətrafındakılar da onun optimist enerjisini “səhər şəfəqi”nə bənzədirdilər. Demək, ad-xasiyyət uyğunluğu sosial qəbulda da öz təsdiqini tapıb.
2006-cı ildən sonra ev-muzeyin fondları dövlət nəzarəti altına alınıb və rəqəmsallaşdırma prosesi sürətləndirilib. 2018-ci ildə 100 illik yubileyi münasibətilə beynəlxalq konfrans təşkil olunub. Muzey ekspozisiyası interaktiv panellərlə zənginləşdirilib və təhsil proqramlarına inteqrasiya edilib. Beləcə, irs canlı saxlanılaraq yeni nəsillərə ötürülür.
