Azərbaycan dilinin zəngin lüğət tərkibi bir çox sözün həm ədəbi, həm də dialekt formalarında çoxsaylı mənalara malik olmasını göstərir. “His” sözü də belə ifadələrdəndir. Bir tərəfdən bu söz duyğu, sezgi, hissiyat anlamı verir, digər tərəfdən isə ənənəvi Azərbaycan türkcəsində və dialektlərdə “tüstü”, “buxar”, “yüngül duman” mənasında işlədilir. Xüsusən kənd həyatında, qədim mətbəxdə, təsərrüfatda və xalq danışığında bu mənada istifadə olunması geniş yayılıb. Tüstü mənasında “his” sözü həm məişətdə, həm də ədəbi-bədii dilimizdə maraqlı nüanslar yaradıb.
“His” sözünün etimologiyası və tüstü mənasında yaranma səbəbləri
“His” sözü bu anlamda həm türk dillərinə, həm də Azərbaycan dialektlərinə aid qədim sözlərdəndir. Əsasən “tüstü”, “buxar”, “çox incə, görünən və görünməyən duman”, “ocaqdan çıxan tüstü” mənalarında işlədilir. Sözün kökü qədim türk və altay dillərinə gedib çıxır, bəzi mənbələrdə isə fars və ərəb təsiri də hiss olunur. “His gəlmək”, “his almaq”, “hisə vermək”, “hisli olmaq” kimi birləşmələr folklorda və gündəlik dildə çox işlədilir.
Azərbaycan dilinin lüğətlərində və dialektlərdə “his”in tüstü mənası
Akademik Azərbaycan dili lüğətində “his” sözünün bir neçə mənası qeyd edilir. Onlardan biri – “yandırılan bir maddədən (odun, saman və s.) çıxan tüstü, incə duman, buxar” kimi izah olunur. Xüsusilə, qış aylarında, kənd həyatı və ənənəvi məişətdə ocaqdan, tandırdan, sobadan çıxan tüstü “his” adlanır. Həmçinin “hisli ev”, “hisli paltar”, “hisli qazan” kimi ifadələrdə də bu məna qorunur.
Əlavə olaraq, bəzi bölgələrdə “his” sözü qoxu, tünd yanıq iyi və tüstü ilə qarışmış iy kimi də işlənir. Bu, həm hiss (duyğu), həm də his (tüstü) sözlərinin fonetik yaxınlığından irəli gələn məna qarışığının nəticəsidir.
Məişətdə və mətbəxdə “his”in yeri
Ənənəvi kənd evlərində, xüsusən də hisli ocaqlarda, tandırlarda, hisli bacalarda bişirilən yeməklər, hisə verilmiş ət və balıq məhsulları Azərbaycan xalqının qida mədəniyyətinin bir parçasıdır. Hisə vermək – ərzaq məhsulunu tüstünün təsiri altında qurudub saxlamaq üsuludur. Bu üsul həm konservasiya, həm də xüsusi dad və ətir vermək üçün istifadə olunur.
Bundan başqa, “hisli qazan”, “hisli çaydan”, “hisli paltar” ifadələri ocaqda və ya açıq atəşdə istifadə olunmuş, tüstüdən qaralmış, yanıq iyi hopmuş əşyalara aiddir. Kənd həyatında, hətta şəhər məişətində belə bu tip ifadələr canlı şəkildə işlənir.
Ədəbiyyat və folklorda “his”in tüstü mənası
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında “his” sözü çox vaxt kənd həyatı, köhnə evlər, bayramlar, təbiət təsvirləri və məişət mənzərələrində işlədilib. Atalar sözləri və deyimlərdə də bu məna ilə qarşılaşmaq mümkündür:
- “Ocağı his basıb” – uzun müddət yandırılmayan, kimsəsiz qalmış ev anlamında.
- “Hisini çıxarmaq” – əşyaların tüstüdən təmizlənməsi və ya təzələnməsi mənasında.
- “Hisli” – tünd tüstü ilə örtülmüş və ya tüstüdən rəngi dəyişmiş.
Klassik və müasir ədəbiyyatda kənd həyatı təsvir olunanda ocağın hisi, evin içindəki tüstü, kənd evlərinin qapqara hisli tavanları xüsusi nostalji və təsviri effekt yaradır.
Hisli və hisə verilmiş qidalar
Azərbaycan mətbəxində və Cənubi Qafqazda “hisə verilmiş ət”, “hisə verilmiş balıq”, “hisli pendir” xüsusi yer tutur. Bu qidaların hazırlanmasında tüstü xüsusi texnika və dad yaradır. Hisə vermək həm qoruyucu, həm də aromatizasiyaedici funksiya daşıyır. Qədim zamanlardan bu üsulla qida məhsulları uzun müddət saxlanılır və xüsusi ləzzət əldə edilir.
“His” və təmizlik – məişət nüansları
Kənd məişətində “his basmaq”, “hisini təmizləmək”, “hisə bulaşmaq” kimi ifadələr, evin, qab-qacağın və ya paltarın tüstüdən qapqaraya boyanmasını və ya yaxşıca təmizlənməsini bildirir. Ənənəvi olaraq, bayramqabağı evlərin hisi silinir, qab-qacaq hisdən təmizlənir, hisli künclər yenilənir.
Sağlamlıq və ekoloji baxımdan his
Hisli, tüstülü mühitin sağlamlıq üçün zərərləri də var. Uzun müddət tüstülü, ventilyasiyasız evdə qalmaq tənəffüs yollarında problemlər, göz və dəri qıcıqlanması, xroniki xəstəliklərə səbəb ola bilər. Ona görə də müasir kənd evlərində tüstünün azaldılması, bacaların tez-tez təmizlənməsi vacib hesab olunur.
Müasir dövrdə “his”in istifadəsi və semantikası
Müasir Azərbaycan dilində “his” sözü rəsmi lüğətlərdə tüstü, duman, yanıq iyi mənalarında qorunub saxlanılır, eyni zamanda köhnə məişət və mətbəx ənənələrini, kənd atmosferini və nostaljini ifadə edən bir söz kimi işlədilir. Yeni texnologiyaların tətbiqi ilə hisli ocaq və tüstülü evlərin sayı azalsa da, “hisə vermək” mətbəxdə ən populyar üsullardandır.
“His” sözünün tüstü mənası Azərbaycan xalqının məişətində, dilində, ədəbiyyatında və mətbəx ənənəsində mühüm rol oynayıb. Bu söz qədim kənd həyatının ayrılmaz simvolu, xalq danışığının bəzəyi kimi bu gün də yaşayır. Tüstü, his və hisli ifadələri hələ də həm məişətdə, həm də ədəbi dildə öz mövqeyini qoruyur.
Ən Çox Verilən Suallar
His sözü bəzi bölgə dialektlərində və məişətdə tüstü, duman, buxar və ya yanıq iyi mənasında işlədilir.
Qida məhsulunun tüstü vasitəsilə qurudulması və ya dadlandırılması üsuludur.
Ocağı, bacası, divarları tüstüdən qaralmış, köhnə kənd evinə ‘hisli ev’ deyilir.
Xüsusilə kənd yerlərində, Talış, Qarabağ, Qazax, Şəki-Zaqatala və Lənkəran zonalarında geniş yayılıb.
Tüstü ilə dadlandırılmış, qurudulmuş və ya konservləşdirilmiş ət, balıq və digər məhsullara ‘hisli qida’ deyilir.
Uzun müddət tüstü ilə zəngin mühitdə qalmaq tənəffüs və sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Tüstüdən qaralmış, tüstü və yanıq iyi hopmuş əşyaları və ya yerləri bildirir.
Kənd həyatının, köhnə evlərin, ocaqların təsvirində nostalji və real təsvir üçün istifadə edilir.
Əşyaların tüstüdən təmizlənməsi, yeni və ya təmiz vəziyyətə qaytarılması mənasında işlənir.
Bayramqabağı və ya ildə bir neçə dəfə evin, divarların, qab-qacağın tüstüdən təmizlənməsi ənənəvi olaraq aparılır.
