İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə, gündəlik həyatın və istehsalatın müxtəlif sahələrində alət və cihazlardan istifadə zəruri hala çevrilib. Ən qədim zamanlardan bu günə qədər müxtəlif alətlər insanların gündəlik işini asanlaşdırıb, əmək məhsuldarlığını artırıb və dəqiqliyə imkan verib. Xəkəndaz da bu alətlərdən biridir və öz funksionallığı, sadəliyi, etibarlılığı ilə əsrlərdir həm peşəkar ustaların, həm də adi insanların gündəlik ehtiyaclarını ödəyir. Xəkəndaz, əsasən, düz xətt çəkmək, ölçü götürmək və müxtəlif materiallarda simmetrik işləri yerinə yetirmək üçün istifadə olunur.
Bu məqalədə xəkəndaz anlayışının tarixi və mənşəyi, quruluşu, funksional xüsusiyyətləri, istifadə sahələri, Azərbaycan məişətində və sənətkarlığında yeri, ənənəvi və müasir xəkəndaz modelləri, istifadə zamanı diqqət edilməli məqamlar, xalq mədəniyyətində yeri və simvolik mənaları, təmir və qulluq qaydaları və gələcəkdə bu alətin potensial inkişaf imkanları elmi və real faktlarla geniş şəkildə araşdırılır.
Xəkəndazın mənşəyi və tarixi inkişafı
Xəkəndaz sözü qədim türkdilli və farsdilli mənbələrdə “xətt” və “kəndaz” (çəkən, aparan) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Alət kimi xəkəndazın ilk nümunələri hələ qədim Şərqdə, Babil, Misir, Hindistan, Yunanıstan və Çin sivilizasiyalarında meydana çıxıb. İlk dövrlərdə əsasən ağac, daş, sümük və metal materiallardan düzəldilən xəkəndazlar, sonradan metallurgiyanın inkişafı ilə dəmir və poladdan daha keyfiyyətli və uzunömürlü şəkildə hazırlanmağa başladı.
Tarixi mənbələrdə xəkəndazın istifadəsi memarlıq, tikinti, dülgərlik və sənətkarlıq işlərində çox vacib hesab olunur. Azərbaycanda isə xüsusilə orta əsrlərdən başlayaraq, bu alət ustaların işində əvəzolunmaz vasitəyə çevrilib. Ən qədim abidələrin, məscid və minarələrin, ev və sarayların tikintisində xəkəndazın rolu böyük olub.
Xəkəndazın quruluşu və əsas elementləri
Xəkəndaz, sadə quruluşlu, lakin funksional bir alətdir. Onun əsas hissələri aşağıdakılardır:
- Korpus (əsas gövdə): Əsasən dəmir, polad, bəzən ağac və ya plastikdən hazırlanır.
- Ucluq: Alətin ən iti və kəsici hissəsi olub, materialda cızıq və ya xətt çəkmək üçün istifadə olunur.
- Dəstək: Əl üçün tutacaq hissədir. Rahatlıq üçün bəzən taxtadan, ebonitdən və ya sadəcə metal çərçivədən hazırlanır.
- Ölçü göstəriciləri: Bəzi xəkəndazlarda millimetr və ya santimetr bölmələri olur, bu da dəqiqliyi artırır.
Ənənəvi modellərdə xəkəndazın ucları bəzən xüsusi bədii naxışlarla bəzədilir, ustanın adı və ya işarəsi vurulur. Müasir modellərdə isə sadəlik, yüngüllük və standart ölçülərə üstünlük verilir.
Xəkəndazın əsas funksiyaları və istifadə sahələri
Xəkəndazın əsas vəzifəsi düz xətt çəkmək və dəqiq ölçü aparmaqdır. Əsas istifadə sahələri bunlardır:
- Tikinti və memarlıq: Taxta, daş, dəmir, şüşə və digər materiallarda düz xətt cızmaq, simmetrik kəsmə aparmaq.
- Dülgərlik və bədii sənətkarlıq: Taxta üzərində naxış və ornamentlərin hazırlanması, bəzəkli əşyaların ölçülməsi və düzgün simmetriyası üçün.
- Zərgərlik: İncə işlərdə, zərgərlik nümunələrində simmetrik elementlər və xətt aparmaq üçün.
- Ev təmiri və məişət: Rəf, şkaf, masa və s. düzəldərkən, qapı-pəncərə, döşəmə, suvaq və digər işlərdə xəkəndazdan istifadə edilir.
- Kənd təsərrüfatı: Bağ, bostan və torpaq işlərində simmetrik əkin sahələri üçün.
Bundan başqa, məktəb və texniki təhsil müəssisələrində riyaziyyat, texniki rəsmetmə və bədii fənlərdə də xəkəndazdan istifadə olunur.
Ənənəvi və müasir xəkəndaz modelləri
Ənənəvi xəkəndazlar əsasən əl əməyi ilə, fərdi ölçülərə və naxışlara əsaslanaraq hazırlanırdı. Onlar bədii və funksional dəyəri ilə seçilirdi. Həmçinin, bəzi ailələrdə nəsildən-nəslə ötürülən “ailə yadigarı” kimi saxlanılırdı.
Müasir xəkəndazlar isə fabrik üsulu ilə, standart ölçülərdə, yüngül və daha dəqiq materiallardan – paslanmayan polad, plastik, alüminium və s. hazırlanır. Hazırda rəqəmsal və lazer xəkəndaz modelləri də bazarda mövcuddur.
Azərbaycan məişətində və sənətkarlığında xəkəndazın yeri
Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində – Şirvan, Qarabağ, Quba, Naxçıvan, Lənkəran və başqa ərazilərdə xəkəndaz gündəlik işin, peşəkar sənətkarlığın və ənənəvi ustalığın ayrılmaz hissəsidir. Xüsusilə kənd və şəhər dülgərləri, tikinti ustaları, dəmirçilər və zərgərlər üçün xəkəndaz işin başlanğıc nöqtəsi sayılır.
Kənd evlərində xəkəndaz həmçinin ev təmirində, pəncərə və qapı quraşdırılmasında, su borularının, mebelin ölçülməsində, hətta torpaq bölgüsündə belə istifadə edilir.
Xəkəndazın simvolik və mədəni mənası
Azərbaycan xalq dilində və folklorunda xəkəndaz “düzgünlük”, “ədalət”, “doğruluq” simvolu kimi də istifadə olunur. “Xəkəndaz kimi düz olmaq”, “xəkəndazdan əyri çıxmaz” kimi atalar sözləri insanın düz, vicdanlı, etibarlı olmasını, işdə dürüstlük və dəqiqlik prinsipini vurğulayır. Bu deyimlər alətin etibarlılığını və toplumun dəyərlərini əks etdirir.
İstifadə zamanı diqqət yetirilməli məqamlar
- Təhlükəsizlik: Xəkəndazın ucu iti və kəsici olduğundan istifadə zamanı diqqətli olmaq lazımdır.
- Dəqiqlik: Ölçü və cızıq apararkən xəkəndazın sabit duruşu və materialla paralelliyi təmin olunmalıdır.
- Qulluq: Alət istifadədən sonra təmizlənməli, paslanmaması üçün yağlanmalı və quru yerdə saxlanmalıdır.
- İtiləmə: Ucu kütləşərsə, vaxtında itilənməlidir.
Təmir və qulluq qaydaları
Dəmir və polad xəkəndazların uzunömürlü olması üçün onları rütubətli yerdə saxlamamaq, vaxtında təmizləmək, pas ləkələri əmələ gəldikdə silmək, vaxtaşırı yağlamaq və ucları itiləmək vacibdir. Taxta xəkəndazlar isə quruda saxlanmalı, döyülməməli və bərk basılmamalıdır.
Gələcəkdə xəkəndazın potensial inkişafı
Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə xəkəndaz da elektron və lazer ölçü cihazları formasında yenilənir. Bununla belə, ənənəvi əl xəkəndazları ucuzluğu, sadəliyi və etibarlılığı ilə hələ uzun müddət öz aktuallığını qoruyacaq.
Xəkəndaz sadə quruluşu ilə insan əməyinin məhsuldarlığını və dəqiqliyini təmin edən, Azərbaycan məişətinin və sənətkarlığının ayrılmaz hissəsi olan, əsrlərin sınağından keçmiş universal alətdir. Onun düzgün istifadə olunması və saxlanması həm peşə, həm də gündəlik həyat üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xəkəndaz – əsasən düz xətt çəkmək, ölçü aparmaq, simmetrik kəsmə və cızıq işləri üçün istifadə olunan əl alətidir.
Ənənəvi (ağac, dəmir, polad), müasir (plastik, alüminium), rəqəmsal və lazer xəkəndaz modelləri var.
Dülgərlər, tikinti ustaları, dəmirçilər, zərgərlər, memarlar, bəzən isə ev təsərrüfatında adi insanlar.
Düz xətt cızmaq, ölçü götürmək və material üzərində dəqiq kəsmə aparmaqdır.
Dəmir, polad, ağac və ya plastikdən döyülmə, qəlibləmə, itiləmə və cilalama mərhələləri ilə hazırlanır.
Ənənəvi sənətkarlıqda, kənd və şəhər məişətində, xüsusən dülgər və dəmirçi ustalarda əvəzolunmaz alətdir.
“Xəkəndaz kimi düz olmaq”, “xəkəndazdan əyri çıxmaz” – doğruluq və dürüstlük simvolu kimi istifadə olunur.
Təmizlənməli, pasdan qorunmalı, yağlanmalı və kütləşmiş ucları itilənməlidir.
Elektron və lazer cihazları dəqiq ölçü versə də, ənənəvi xəkəndaz sadəlik və praktikliyi ilə hələ də istifadə olunur.
Bəli, əl işlərinin, bədii sənətkarlığın və təmir işlərinin ayrılmaz aləti kimi qalacaq.
