Azərbaycan məişət mədəniyyəti və kənd həyatında istifadə olunan bir çox alət və əşya nəsillər boyu ənənələrimizi, zəhmət və təbiətlə olan münasibətimizi özündə yaşadır. Xəkəndaz süpürgə də bu əşyalar sırasında özünəməxsus yer tutur. Bu süpürgə növü həm gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi, həm də kənd-şəhər mədəniyyətinin, təmizliyin və səliqənin simvoludur. Xəkəndaz süpürgə kənd təsərrüfatı məhsullarından hazırlanır və ekologiyaya, ənənəyə, insan sağlamlığına hörmətin göstəricisidir.
Xəkəndaz süpürgənin tarixi və mənşəyi
Süpürgə insanlığın ən qədim məişət əşyalarından biridir. Dünyanın müxtəlif regionlarında qədimdən bəri müxtəlif materiallardan süpürgələr düzəldilmiş, lakin Azərbaycan kəndlərində və ətraf ərazilərdə “xəkəndaz” adlanan xüsusi növ süpürgə daha çox məşhurdur. Xəkəndaz süpürgə sözünün etimologiyası “xəkəndaz” – düz, bərk, uzun gövdəli və sərt telli bitki mənşəli materialların adından götürülüb. Əsasən xəkəndaz bitkisi (müxtəlif bölgələrdə “xəkəndaz”, “xakəndaz”, “şəkəndaz” və s. kimi də tanınır) və ya digər sərt ot növləri bu süpürgənin əsas xammalıdır. Ən qədim süpürgələrdə də təbiətdən əldə olunan sərt otlar, çubuqlar, budaqlar və nazik ağac hissələri istifadə olunub.
Kənd həyatı ilə bağlı ənənəvi təsərrüfatda xəkəndaz süpürgə həm həyət-bacanı, həm evin içini, həm də təsərrüfat sahələrini təmiz saxlamaq üçün istifadə olunub və bu gün də öz əhəmiyyətini qoruyur.
Xəkəndaz süpürgənin hazırlanma texnologiyası
Xəkəndaz süpürgənin hazırlanması tamamilə əl işidir və bir neçə mərhələdən ibarətdir:
- Materialın toplanması: Süpürgə üçün əsas material xəkəndaz bitkisinin (və ya digər sərt ot növlərinin) uzun və elastik budaqlarıdır. Material əsasən yaz-yay aylarında, bitkilər tam yetişəndə yığılır.
- Qurutma: Toplanmış budaqlar günəşdə qurudulur. Qurudulmuş material elastikliyini itirmədən daha möhkəm və dayanıqlı olur.
- Səpmə və seçmə: Qurudulmuş budaqlar içərisindən ən uzun, düz və bərk olanlar seçilir, saplaqlar və yararsız hissələr ayırd edilir.
- Düzülmə və yığma: Seçilmiş budaqlar bir-birinin üstünə sıx şəkildə düzülür, hər iki ucu bərkitməklə birləşdirilir.
- Bağlama və bərkidilmə: Süpürgənin tutacaq hissəsi (bəzən taxta sapdan, bəzən də həmin otların özündən hazırlanır) bərk iplə və ya toxunmuş kəndirlə sıxılır. Süpürgənin işlək hissəsi isə bir neçə yerdən bərk bağlanır.
- Yekun işləmə: Süpürgənin ucu qayçı və ya bıçaqla düzəldilir, artıq hissələr kəsilir və forma verilir.
Ənənəvi ustalar süpürgənin bərk və yastı olmasına, budaqların bir-birinə sıx və simmetrik düzülməsinə xüsusi diqqət yetirirlər.
Xəkəndaz süpürgənin əsas xüsusiyyətləri və fərqləri
- Davamlılıq və uzunömürlülük: Xəkəndaz süpürgə möhkəm materialdan hazırlanır və bir neçə il dayana bilir.
- Təbii material: Kimyəvi qatqı yoxdur, tamamilə təbiidir və ekoloji cəhətdən təhlükəsizdir.
- Geniş istifadə sahəsi: Həm həyət, həm də ev içi üçün uyğundur. Daş, torpaq, taxta, beton və digər səthlərdə səmərəli işləyir.
- Yüngüllük və ergonomiklik: Sapının uzunluğu və çəkisi iş zamanı əlin yorulmamasına səbəb olur.
- Dizayn müxtəlifliyi: Bəzi bölgələrdə süpürgələr bədii naxışlarla, rəngli iplərlə bəzədilir.
Məişətdə və kənd həyatında xəkəndaz süpürgənin yeri
Xəkəndaz süpürgə kənd evlərində, həyətyanı sahələrdə, köhnə və yeni tikililərdə, hətta şəhər evlərində də istifadə olunur. Gündəlik təmizlik, toz, yarpaq, budaq, saman, torpaq və digər məişət tullantılarının təmizlənməsi üçün ən rahat və səmərəli vasitələrdəndir.
Kənd evlərinin həyət-bacasının, talvarın, tavanın və damın, anbarın, hətta bəzi təsərrüfat alətlərinin təmizlənməsində də əsas rol oynayır.
Mədəniyyətdə və folklorda xəkəndaz süpürgə
Azərbaycan xalqının inanc və adətlərində süpürgə təmizlik, ruzi-bərəkət, səliqə-sahman, pis ruhlardan qorunma simvolu kimi qəbul olunub. Toy adətlərində, nişan mərasimlərində, bayramqabağı təmizliyində süpürgənin yeri xüsusi vurğulanır. Bəzi bölgələrdə süpürgə evin girişində saxlanılır, “pis göz”dən və uğursuzluqdan qoruyucu sayılır.
Xalq ədəbiyyatında və atalar sözlərində süpürgə tez-tez dürüstlük, zəhmət, səliqə, tərtib və təmizlik rəmzi kimi çəkilir.
Xəkəndaz süpürgənin qulluq və təmir qaydaları
- Yuyulma və qurudulma: Müntəzəm yuyulub, qurudulmalıdır ki, çürüməsin və küf tutmasın.
- Saxlanma: İsti və rütubətsiz yerdə saxlanmalı, uzun müddət yaş yerdə qoyulmamalıdır.
- İstifadədən sonra: Əgər süpürgənin ucu əyilərsə və ya budaqları dağılarsa, bərk ip və ya yeni budaq əlavə etməklə düzəldilə bilər.
- Daimi təmir: Süpürgənin sapı qırıldıqda və ya çıxanda, yeni sap bərkidilməlidir.
Müasir dövrdə xəkəndaz süpürgənin rolu
Baxmayaraq ki, plastik və sintetik süpürgə və tozsoranlar yayılıb, kənd yerlərində və ənənəyə sadiq ailələrdə xəkəndaz süpürgənin istifadəsi davam edir. Təbii materiallara olan tələbatın artması, ekoloji şüurun güclənməsi nəticəsində şəhər evlərində də bu süpürgələrə maraq artıb.
Sənətkarlıq və ailə ənənəsində yeri
Süpürgə toxuculuğu kənd sənətkarlığının bir növü kimi, bəzi ailələrdə nəsildən-nəslə ötürülür. Kəndin hörmətli ustaları, əsasən kişilər və ya yaşlı qadınlar, öz əlləri ilə süpürgə toxuyur və bazarda, yarmarkada satır. Xəkəndaz süpürgə kənd bazarlarında ən çox axtarılan məhsullardandır.
Xəkəndaz süpürgə Azərbaycan kənd həyatının, təbiətə və əllə işə hörmətin, zəhmət və səliqənin canlı simvoludur. Onun hazırlanması və istifadəsi kənd mədəniyyətində ailə bağlarının, ənənə və ekoloji düşüncənin yaşamasında böyük rol oynayır. Gələcəkdə də təbii və sağlam həyat tərzinə maraq artdıqca, xəkəndaz süpürgənin əhəmiyyəti və dəyəri qorunacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Xəkəndaz süpürgə – sərt, uzun ot və budaqlardan hazırlanan, əsasən həyət, ev və təsərrüfat sahələrinin təmizlənməsi üçün istifadə olunan ənənəvi süpürgə növüdür.
Əsasən xəkəndaz otundan, bəzən isə digər sərt, elastik bitkilərin uzun saplaqlarından hazırlanır.
Davamlı, təbii, ekoloji təmiz, uzunömürlü və kənd təsərrüfatına uyğun olması ilə fərqlənir.
Material toplanır, qurudulur, seçilir, sıx şəkildə düzülüb bağlanır, sap bərkidilir və forma verilir.
Azərbaycanın demək olar ki, bütün kəndlərində, xüsusən aran, dağətəyi və dağlıq bölgələrdə geniş yayılıb.
Müntəzəm yuyulmalı, qurudulmalı, yaş və rütubətli yerdə saxlanmamalı, vaxtında təmir olunmalıdır.
Təmizlik, ruzi-bərəkət, ailə və ev ənənələrinin, səliqə və bərəkətin simvolu kimi qəbul olunur.
Xəkəndaz süpürgə təbii və ekoloji təmizdir, plastik süpürgə isə sintetik və daha tez sıradan çıxır.
Bəli, kənd yerlərində bu peşə ustalıq, ailə ənənəsi və sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilir.
Ekoloji həyat tərzinə maraq artdıqca, xəkəndaz süpürgə həm kənddə, həm də şəhərdə yenə də geniş istifadə olunacaq.
