Xızır Nəbi bayramı Azərbaycanın kənd-kənd dolaşan payız xışıltısını, qışın sərt nəfəsini və yazın ilk xoş müjdəsini bir düyün kimi birləşdirir; fevralın ortalarında qeyd olunan bu mərasim xalq təqvimində “bahar qapısının saxsağan səsi” kimi qəbul edilir. Nənələrin yaddaşında o, qədim türk kultlarının yaşıl həyat rəmzi ilə Qurani-Kərimdə “əbədi həyat suyu içmiş” Xızır peyğəmbərin obrazını iç-içə keçirir. Sufi rəvayətlərində Xızır İnsan-ül-Kamilin ehtiraslı axtarışını, zəlzələyə bənzər ruhi dəyişimi təmsil edir; folklorun qadın dilində isə o, quru dalı çiçək açdıran, quşu yuvasında yedizdirən möcüzə varlığıdır. Kənd evlərinin pəncərələri külək burulğanın bir anda kəsilməsi kimi sirli bir səssizlik gözləyir: deyirlər ki, Xızırın ayağı yerdə görünməsə də, nəfəsi pəncərəni buxarla örtür və qapalı qazanların qapağı tərpənir. Ən əsası da budur ki, bayram günündə səməni ilk dəfə qaranlıqda deyil, şəfəqdə isladılır; çünki Xızırın nurunun dan işığı ilə birlikdə torpağa endiyinə inanılır. Sığal çəkilən mal-qaradan tutmuş açar altında gizlədilən taxıl kisələrinə qədər hər bir əşya bu gecə “dirilmək” üçün sirli bir enerjiyə toxunur. Xızır Nəbi bayramı həm də soyuq fəsillə vidalaşmanın psixoloji etiketi, ailədaxili həmrəyliyin sosial manifestidir: hər kəs fərdi niyyətini sorğu-sualsız ümumi ocağın alovuna qatır. Bu alovun üzərində bişən “Xızır kömbəsi” insanın yurdla bağlarını, “Xızır payı” isə qonşuluq hüququnu möhkəmləndirir. Beləcə, bu qədim bayram hər il eyni tarixdə baş tutsa da, insan ruhunu hər dəfə yeni sual və yeni ümidlərlə yandırıb işıqlandırır.
Tarixi köklər və mifoloji rəmz
Elmi araşdırmalar Xızır kultunun köklərini Orta Asiya irqəş təriqətlərinin su tanrısı barədə təsəvvürlərinə qədər izləyir. Yazılı mənbələrdə ilk iz XIX əsr tədqiqatçısı Mirzə Kazımbəyin qeydlərində rastlanır; o, Şirvan ərazisində fevralın ikinci ongünlüyündə keçirilən “Xızır günü”ndən söz açır.
İslam təsəvvüf ədəbiyyatında Xızır “yaşıl ərşin keşikçisi” hesab olunur, Quranda isə onun Musaya verdiyi dərslər “elm-ül-ləddün” rəmzidir. Bu sintez Azərbaycan etnoqrafiyasına bayram, yəni “torpağın nəfəs açdığı gün” kimi hopmuşdur.
Təqvimdə yeri və astronomik mənası
Xızır Nəbi əksər bölgələrdə 13-17 fevral aralığında qeyd olunur; kəndli təqvimi bu tarixi Böyük Ayı bürcünün “Bäxtiyar” ulduzunun optimum yüksəliş anına bağlayır. Kənd astronomları deyirlər ki, həmin gecə şimal-qərb üfüqündəki saç yelpikli ulduz “Qızıl Qazan” formasını itirirsə, təzə il bərəkətli gələcək.
Bayram pislərin yuyulub aparıldığı “Xızır suyu” ritualları ilə başlayır. Səhər erkən çaya atılan çıraq dermatologiyada xilas olmayan iltihabın belə sağalacağına dair inancı simvollaşdırır; bu, xalq düşüncəsində su-ulduz-can üçlüyünün enerji mübadiləsinə işarədir.
Mərasim atributları və rituallar
Ən mühüm atribut “Xızır çöpləri” dir: yeddi yaşlı ərik ağacının budaqları qırmızı ipliklə bağlanıb evin girişinə sancılır. Gecə boyu budağın qurumaması Xızırın ocağa bərəkət diləyi ilə gəlməsinin nişanəsi sayılır.
Qadınlar gecə yarısı samanlıqdan ovuc-ovuc buğda götürüb “Xızır izi” yaradır; iz sabah evin ən enerji güclü yerində səməni qoyulacaq yeri müəyyən edir. Hər ailə üzvü həmin izdən bir dənə buğda götürüb niyyət söyləyərək qulaq dibi kimi saxlayır.
Bayram süfrəsi və kulinariya rəngarəngi
Mərasim axşamı süfrənin mərkəzinə “Xızır kömbəsi” adlanan dairəvi kündə qoyulur, üstü bıçaqla çarpaz kəsilir və zeytun yağı sürtülür. Çarpaz kəsiklər torpaq, su, hava, od ünsürlərinin harmoniyasını ifadə edir.
Süfrədə mütləq “düvğə” şorbası, qurutlu xingəl və qazlıx adlı qovurma yerləşdirilir. Tatlı olaraq isə “Xızır paxlavası”—kənarları çevirib içi fındıqla doldurulan xüsusi rulet—bişirilir. Süfrənin sonuna qoyulan qara zirəli çayın qoxusu bayramın müqəddəs hissini tamamlayır.
Folklor və ədəbiyyatdakı inikası
Aşıq poeziyasında Xızır obrazı “şah damarı kəsmədən can verdirən” hikmət sahibidir; Aşıq Ələsgərin “Xızır, yetimə yetdinsə” misrası xalqın “kömək dilə” psixologiyasının bədii kodudur.
Müasir ədəbiyyatda Nəriman Həsənzadə Xızır Nəbi bayramını “su kənarında yandırılan şam” metaforası ilə yad edir, bu isə su-alov paradoksunun poeziyada sintezidir. Bü gün şeir müsabiqələrində Xızır motivi “dirçəliş, yenidən doğuluş” kimi semantik çalara malikdir.
Regional xüsusiyyətlər
Şəki-Zaqatalada “Xızır düzəni” adlı oyun qurulur: uşaqlar əl-ələ verərək dairə olur, içəridəki “Xızır” saxta qara papaqdan “ilac” paylayır. Lənkəran bölgəsində isə Xızır gecəsi çağırılan “səməni halvası” payı qonşuya verilir; kim bu halvanı dağıtırsa bərəkət ona qaytarılar.
Qazax-Tovuzda “Xıdır İlyas” adı ilə tanınan bayramda at minən gənclər kəndi dolanaraq suluboyaqla “X” işarəsi qoyurlar. “X” işarəsi ocağın qorunması üçün energetik nişandır, deyə folklorşünaslar bildirir.
Müasir dövrdə transformasiya
Şəhər mühitində Xızır Nəbi “etno-brunch” formatında gənclərə təqdim edilir: səməni master-kelasları, ekoloji təmizlik aksiyaları ilə birlikdə keçirilir. Kafe menyularında “Xızır smoothie” — buğda cücərtisi, bal və qara reyhan qarışığı – yer alır.
Media Xızır bayramını “yaşıla dönüş” günləri kimi işıqlandırır; məktəblərdə ağacəkmə kampaniyaları təşkil olunur. Sosial şəbəkə trendləri arasında #XizirChallenge tag-i altında istifadəçilər sağılmış quzu südünü yaşlı qonşuya aparmaq görüntülərini paylaşıb ənənəni yenidən canlandırırlar.
Ekoloji və kosmik şüur
Bayramın gizli mesajı təbiət balansının qorunmasıdır: Xızırın “torpaq çatlaqdan su çıxarması” motivi insanı su resurslarına, torpağın humus qatına diqqətə çağırır. Ekoloqlar Xızır Nəbi tarixini suvarma mövsümünə hazırlıq üçün “təsərrüfat həyəcan zəngi” hesab edirlər.
Astrobioloqlar təqvim uyğunluğuna əsaslanaraq bayramın meteorit yağışı maksimumuna təsadüf etdiyini bildirir. Bu isə gecə yandırılan şamların göy hadisəsinə folklor reaksiyası ola biləcəyini göstərir.
| Region | Bayram tarixi | Xüsusi ritual | Əsas yemək |
|---|---|---|---|
| Şəki | 15 fevral | Xızır düzəni oyunu | Fındıqlı kömbə |
| Lənkəran | 16 fevral | Səməni halvası payı | Balqabaq şirni |
| Qazax | 17 fevral | Atla “X” nişanı vurmaq | Qovurma düvğə |
| Naxçıvan | 14 fevral | Qurud illik ayini | Gəvran plovu |
Xızır Nəbi bayramı torpağın nəfəs aldığı incə fasilədir: fevral soyuğu hələ çəkilməyib, lakin evin içində səməni qoxusu, şam nuru, buğda cücərtisi könlün qatını əridir. Gecədən-gecəyə sükut dərsini keçir, suyun axışı bərkimiş torpağa yeni can gətirir; elə insan ruhu da böyüyən dənə kimi qaranlıqdan işığa boylanır. Xızırın ayaq səsi eşidilməsə də, onun barmağıyla toxunduğu inanılan əşyalar — bir çöplük ərik budağı, bir ovuc buğda, bir işıqlı şam — bu inamı maddiləşdirir. Fikrin, niyyətin, təşəbbüsün torpağa əkin kimi səpildiyi bu gecə cəmiyyətdə görünməz enerji axını yaradır; bəzən bunun izini şəhər parkında gül əkən əlcəkli könüllü gənclərdə, bəzən də kənd çöllərində sulama arxlarını təmizləyən yaşlı kişilərdə görürük. Xızır Nəbi bayramı folklor tədqiqatçıları üçün tarix, etnoqraflar üçün rituallar toplusu, ekologiya fəalları üçün çağırış, ailələr üçün isə isti ocaq dərsidir. Hər il yenidən qayıdan bu dərs bizə xatırladır ki, təbiətin dövranını qorumaq, ailə bağlarını möhkəmləndirmək, niyyətlərimizi saf saxlamaq həm borcumuzdur, həm xoşbəxtliyimiz. Xızır bayramını yaşatmaq demək, həm də içimizdəki “yaşıl insana” — daim yardım edən, dirçəldən, su verən ruh halına minnətdarlıq deməkdir. Qoy səni axtaran Xızırın səsini qarışıq səs kütləsi içində belə duya biləsən, qoy Nəbi dualarının yolu evinin ocağından keçsin — beləliklə, bahar hələ gəlməmiş, qəlbində çoxdan çiçək açsın.
Ən Çox Verilən Suallar
Ənənəvi xalq təqviminə görə bayram fevralın 13-17-si arasına düşür, regiondan asılı olaraq ən çox 15 və ya 16 fevral tarixlərində keçirilir. Bu gün “Xızırın yer üzünə enib bərəkət payladığı” gecə hesab olunur. Əkinçi təqvimi üçün yeni suvarma dövrünün başlanğıcı da həmin həftəyə təsadüf edir. Kəndlərdə mərasim axşam başlayıb sübh işığına qədər davam edir.
Folklorda Xızır və Nəbi bəzən ayrı-ayrı, bəzən də birləşmiş obraz kimi çıxış edir. Xızır su, yaşıl həyat və əbədilik rəmzidir; Nəbi isə quru torpağa yağış, su gətirən peyğəmbər motividir. Azərbaycanda bu iki obraz sintez olunaraq baharı qarşılayan, bərəkət gətirən müqəddəs kimi qəbul edilir. Beləliklə, bayramın adı “Xızır Nəbi” formasında sabitləşib.
Xızır çöpləri yeddi yaşı tamam olmuş meyvə ağaclarının nazik budaqlarından kəsilir. Budaqlar qırmızı-yaşılımtıl ipliklə bərk bağlanır və evin girişinə sancılır. Gecə boyu budaqların solmaması evə ruzi və bərəkət gəlməsinə işarədir. Səhəri gün həmin budaqlardan biri tarlaya aparılaraq minicə basdırılır ki, şum vaxtı xeyir ovsun olsun.
Xalq inancına görə Xızırın ilk toxunduğu nəsnələrdən biri su və buğdadır. Gecə isladılan buğda dənələri Xızırın “nur payı”nı özündə saxlayır, yazadək enerjisini itirmir. Qadınlar deyir ki, həmin dənələrdən cücərən səməni nə qədər gur çıxsa, ilin məhsulu o qədər bol olacaq. Islatma mütləq dan yeri sökülənə yaxın başa çatmalıdır.
Ən məşhur dua ‘Xızır gəlsin, qapımı açsın, ruzumu saçsın’ deyimidir. Cənub bölgələrində ‘Xıdır-İlyas, yeddi ocaq, səkkiz uruq, mənə ruzi-bəxt ver’ söylənir. Dua ailənin böyük qadını tərəfindən şam və səməni önündə oxunur, digərləri ‘amin’ deyir. Dualar əsasən ruzi, sağlamlıq və barışıq niyyətlərinə yönəlir.
Bütün bölgələrdə ortaq sayılan yemək ‘Xızır kömbəsi’dir; dairəvi kündə çörək təkəbbürsüz ruhi dövrü, dairə boyu qızarmış qabığı isə günəşin istiliyini təcəssüm etdirir. Bundan başqa, səməni halvası, qurutlu xingəl, düvğə şorbası tez-tez hazırlanır. Süfrədə yaşıl rəngli nələrsə—məsələn, turşəng salatı—mütləq yer almalıdır.
Uşaqlar ‘Xızır topası’ oyunu qurur: təxminən on nəfər dairəyə durub ortadakının (Xızır rolunda) verdiyi tapşırıqları yerinə yetirir. Gənclər ‘çıraq qaçdı’ adlı oyunda əlində işıqlı fənər olan oyunçunu qaranlıqda izləyərək tapmağa çalışırlar. Hər iki oyun Xızırın işıq və bələdçilik peyğəmbəri olmasına rəmzi işarədir.
Şəhərlərdə bayram daha çox ailədaxili masa və kiçik rituallarla məhdudlaşır: səməni cücərdilir, şam yandırılır, uşaqlar üçün ‘Xızır payı’ şirniyyatı hazırlanır. İctimai məkanda mədəniyyət mərkəzləri konsert və master-klasslar təşkil edir. Eko-fərqindəlik tədbirləri—ağacəkmə, plastik toplanması—son illərdə bayram proqramına salınır.
Folklora görə Xızır çaresiz qalan insanlara, səfərdə olan dənizçilərə və itkin düşmüş yolçulara görünmədən yardım edir. Xalq arasında ‘Xızır yetişdi’ ifadəsi gözlənilməz köməyə işarədir. İnanc belədir ki, insan xəyanət etməz, xətaya düşməzsə Xızırın köməyi hər zaman əlçatan olar. Yardımı hiss etmək üçün niyyətin təmiz, dilin doğru olması kifayətdir.
Xızır Nəbi bahara hazırlıq mərhələsi sayılır və dörd çərşənbəlik Novruz silsiləsindən əvvəl gəlir. Su, Od, Yel, Torpaq çərşənbələri hələ başlamamış torpaq qatına ‘oçerk’ çəkərək təbiət dövranını işə salır. Mütəxəssislər Xızır gecəsini ‘Novruzun proloqu’ adlandırır, çünki ritualların əksəriyyəti səməni, su, şam motivləri ilə Novruz mənzərəsini qabaqlayır.
