1930-cu illərin sonu, 1940-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda ədəbi mühit sovet ideoloji senzurasının sərt çərçivəsinə salınsa da, xalqın söz xəzinəsi, aşıq dastanları və klassik divan mirası öz gücünü qoruyurdu. Pirəbbə kəndində böyüyən Xəlil Rza Xəlilov da məhz bu ikiqat mühitin — bir tərəfdən hökmdar ideologiyası, digər tərəfdən yüzillik folklor intonasiyasının — arasında formalaşdı. Uşaq yaşlarından saz havası, nənə laylası, kənd axşamlarında nağıl söyləyən qocaman aşıqlar onun poetik duyumunu cilaladı.
Ali təhsil illəri və ədəbi özünüdərkin başlanğıcı
Bakı Dövlət Universitetinin filologiya tələbəsi kimi Nizami “Xəmsə”sini, Füzuli divanını, Xaqani metaforizmini sistemli oxudu. Eyni vaxtda rus, fransız, türk romantikləri ilə tanış oldu; sərbəst şeirin ritm azadlığını heca vəzninin sərt ölçüsü ilə müqayisə edərək iki xətti paralel inkişaf etdirməyə başladı. Yazı dəftərinə köçürdüyü ilk nümunələr — “Küləklər şəhəri”, “Taleyim”, “Özümü axtarıram” — gənc şairin həm lirik, həm intellektual axtarışda olduğunu göstərirdi.
İlk toplular və klassik-modern sintez
“Ulduzlara gedən yollar” (1961) kitabı göy cisimlərinin sonsuzluğu ilə insan arzularını paralelləşdirir. Məsələn, şeirdəki “Səsim ulduzlara pillədir, ürəyim qalaktik sergidir” misrası kosmik metafora vasitəsi ilə genişlik duyğusu yaradır. “Bahar gəlir” (1963) şeirləri isə təbiət obrazı içində milli hisslərin intibahı obrazını təqdim edir; yazın filizlənən torpağı azadlıq ümidinin stimulu kimi simvollanır. Burada klassik qoşma intonasiyası sərbəst şeir sintaksisi ilə hibridləşir, xalq sözü ilə modern bədii dili yanaşı gətirir.
Azadlıq motivinin poeziyada zirvəyə çıxması
1970-ci illərin ortalarından Xəlil Rza Ulutürk üçün təkcə lirika deyil, ictimai tənqidi pafos da aparıcı oldu. “And içirəm” şeirində azadlıq ideyası sanki eksponensial yüksəlir:
And içirəm, sözüm çörək kimidir,
Vətənin hər daşı ürək kimidir.
Burada zəncirvari alliterasiya (r-k-m) döyüş marşının vahid ritmi kimi işləyir. 1980-ci illərdə “Dirəniş”, “Mən”, “Bir kərə yüksələn bayraq” silsiləsi meydana gəlir. “Dirəniş”də misralar enjambemanla sürətlə atılır, kəsik frazalar atəşlə açılan şüar effekti yaradır:
Qələmim güllələrdən iti,
Sözüm sipərdir canıma!
“Lefortovo gündəliyi” — həbsdə doğulan poetik salnamə
1990-cı ilin yanvarından sonra sovet rejiminə qarşı siyasi mövqeyinə görə Lefortovo istintaq təcridxanasına aparılan şair altı ayı poetik gündəliyə çevirdi. Bu gündəlikdə poetik “mən” üç səviyyədə danışır: məhbusun real duyğusu; filosofun zaman fəlsəfəsi; tribunada hayqıran xalqın obrazı. Şeirlərdə ağır kameranın soyuq divarı, paslı barmaqlıqlar, saatın tik-takı, uzaqda qalxan gün işığı simvolik boyutda xalqın əsarət reallığını, ümid qığılcımlarını göstərir.
Faciəvi atalıq və “Şəhid oğluma ağı”
1992-ci ildə Təbib Xəlilbəylinin şəhidliyi söz döyüşçüsünün poetik yaddaşında yanardağ püskürüşünə çevrildi. “Şəhid oğluma ağı”nda hər bənd qəbrüstü mərsiyədən üsyankar monoloqa keçir:
Qanlı köynəyini öpdüm, oğul,
Köynəyin Vətənin bayrağı oldu.
Şəhid qanı burada bayrağa çevrilir, fərdi itki ümummilli epik kədərə sublimasiya olunur.
Sevgi lirikasının xüsusi yer tutması
Xəlil Rza Ulutürk siyasi pafosla yanaşı, dərin sevgi lirikasının da müəllifidir. “Sənin gözlərin” şeiri azərbaycanlı oxucuların dilində əzbərə çevrilib. Burada qadın gözləri bəzən yurdun göy qurşağı, bəzən kosmosun sonsuzluğu, bəzən də Tanrı işığı kimi məcazlanır. Sevgi motivi şairin dünyagörüşündə insanın kosmik harmoniyaya münasibətinin poeziyada incə formalarda ifadəsidir.
Dil, üslub, ritm mexanizmi
Ulutürkün lüğətində arxaik sözlər (vüsət, nigaran), dialekt sözləri (dizə, ılğım) ilə yeni yaradılmış neologizmlər (nurlaşmaq, azadlaşmaq) yanaşı durur. Sintaksis planda sıçrayışlı eksklamasiya, sual-cavab üsulu, təzadlı qrammatik inkar (var-yox, ölüm-dirilik) ritmin impulsunu artırır. Alliterasiya ilə assonans dərin musiqililik yaradır:
Gəl, gülüşünlə günümü gün eylə,
Gecəm gecənin gülü kimi gül.
Burada g-k-g səs təkrarı şeirə dırmaşan melodiya verir.
Simvolik qat
Bayraq — qürur; külək — azadlıq çağırışı; torpaq — ana; qartal — qalibiyyət; sahil — ümid; körpü — nəsillərin birliyi; gözyaşı — həm təmizlik, həm kədər simvoludur. Bu simvollar ikili məna daşıyır: həm fərdi duyğu, həm kollektiv təcrübə.
Müasir qavrayış və intertekst
Bugünkü ədəbiyyatşünaslıqda Xəlil Rza Ulutürk poeziyası postkolonial təhlillə yanaşı, psixoanaliz prizmasında da dəyərləndirilir. Azadlıq motivi “kollektiv travma”nın söz şəfası kimi analiz olunur. Gənc şairlər onun yaradıcılığından metaforik kəsim, sintaktik dinamika, ritm strukturuna görə örnək götürür. Musiqiçilər şairin şeirlərini rep, rok, caz və hətta muğam formalarında səsləndirərək mətnləri yeni akustik müstəviyə daşıyır.
Xəlil Rza Ulutürk şeirləri milli özünüdərkin manifesti, azadlıq idealının estetik kodeksi, sevginin vətənpərvər forma qazandığı bədii möcüzədir. Onun poetik mətnində öz xalqının tarixi ağrısı, coğrafi nəfəsi, mədəni kökü, insani ləyaqəti eyni anda danışır. Şairin söz dünyası nəsilləri birləşdirən körpü, dilin imkanlarını genişləndirən laboratoriya, şüuru azadlığa səsləyən fit nəfəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Azadlıq, milli kimlik, insan ləyaqəti və sevgi ideyaları aparıcı mövzulardır.
Heca vəzninin müxtəlif modulları ilə sərbəst şeiri paralel işlədib.
1990-1991-ci illərdə Moskvadakı Lefortovo həbsxanasında siyasi məhbus kimi saxlanılarkən yazılıb.
Oğlu Təbibin 1992-ci ildə Qarabağ döyüşlərində şəhid olması bu əsərə təkan verib.
Bayraq, külək, torpaq, qartal, gözyaşı və körpü əsas simvolik motivlərdir.
Arxaizmlə neologizmi cəsarətlə birləşdirir, dialekt sözləri poetik leksikona gətirir.
Şəxsi hiss bəşəri dəyərə yüksəlir, qadın gözəli vətən obrazı ilə müstəvələşir.
Rep, rok, caz və muğam tərzində səsləndirilərək şeirlərin ritmik enerjisi gücləndirilir.
Xalq şairi, Əməkdar incəsənət xadimi adları, İstiqlal ordeni və M. F. Axundov mükafatı ilə təltif olunub.
Azadlıq idealını və milli dəyərləri canlı saxlaması, dilin yenilik imkanlarını göstərməsi ilə.
