Xəlifə : Mənası,Anlayışı, Xəlifəlik

“Xəlifə” sözü islam tarixində və dünya sivilizasiyasında dərin mənaya və böyük ictimai-siyasi əhəmiyyətə malik terminlərdən biridir. Bu anlayış VII əsrdən başlayaraq müsəlman icmasının lideri, dini və siyasi rəhbəri anlamında işlədilmiş, əsrlər boyu həm dini, həm də ictimai sferada mühüm simvola çevrilmişdir. Ərəb dilindən götürülmüş “xəlifə” (“خليفة”) sözü sözbəsöz “əvəz edən”, “varis”, “xələf” mənasını verir və ilk növbədə Peyğəmbər Məhəmmədin (s.ə.s.) vəfatından sonra müsəlman ümmətinə rəhbərlik edən şəxsləri ifadə edir. Bu anlayışın həm leksik, həm də tarixi anlamları, ictimai institut kimi mahiyyəti, müxtəlif dövrlərdə kəsb etdiyi məna və ideoloji yükü dərin tədqiqat və izaha ehtiyac yaradır.

Xəlifə sözünün lüğəvi və etimoloji mənası

Ərəb dilində “xəlifə” (خليفة) sözü “xələf olmaq”, “əvəzləmək”, “yerinə keçmək” kimi kökdən yaranıb. Quranda bu söz həm insanın Allahın yer üzündəki nümayəndəsi, həm də konkret dini liderin varisi mənasında işlədilir. Ərəb ədəbiyyatında “xələf” və “xəlifə” sözləri bəzən sinonim kimi istifadə olunur, lakin “xəlifə” daha çox xüsusi məna daşıyır. İslamın ilkin dövrlərində “xəlifə” ilk növbədə Peyğəmbərin ictimai-siyasi işlərdə əvəzçisi olan şəxsi ifadə edirdi.

Xəlifəlik institutunun yaranması və inkişafı

Peyğəmbər Məhəmmədin vəfatından sonra onun yerinə kim keçəcəyi məsələsi müsəlman icmasında əsas problemlərdən biri oldu. Nəticədə, “xəlifə” institutu formalaşdı və ilk dörd xəlifə (“Raşidi xəlifələr” – Əbu Bəkr, Ömər, Osman və Əli) həm dini, həm də siyasi hakimiyyəti özündə birləşdirən liderlər oldular. “Xəlifə” məqamı təkcə dini deyil, həm də dövlət idarəçiliyi, məhkəmə və hərbi funksiyaları əhatə edirdi. Xəlifələr özlərini Allahın və Peyğəmbərin ümmətə təyin etdiyi rəhbər kimi təqdim edirdilər.

Raşidi xəlifələr dövründə xəlifə anlayışı

Raşidi xəlifələr dövründə bu anlayış həm mənəvi, həm siyasi, həm də hüquqi səciyyə daşıyırdı. Əbu Bəkr Sıddıq (r.a.) ilk xəlifə seçiləndə onun ünvanı “Rəsulullahın xəlifəsi” (Xəlifətü rəsulillah) idi. Daha sonra bu titul sadəcə “xəlifə” kimi işlənməyə başladı. Xəlifələr həm şəriət qaydalarını qoruyur, həm də dövlət idarəsini həyata keçirirdilər. Onların seçilməsi demokratik şura, beyət və ictimai razılıq yolu ilə baş tuturdu.

Xəlifəlik Emevilər və Abbasilər dövründə

Emevilər və Abbasilər dövründə xəlifəlik institutu daha çox monarxiya formasına keçdi. Bu dövrlərdə xəlifələr ailə içində irsi olaraq seçilirdi. Xəlifə artıq dini liderdən çox siyasi hakim, imperiya başçısı funksiyasını daşımağa başladı. Eyni zamanda, bu dövrdə xəlifənin dini nüfuzu əvvəlki illərə nisbətən nisbətən azalsa da, o, yenə də İslam aləminin zahiri rəhbəri kimi qəbul olunurdu.

Xəlifəlik Osmanlıda və son dövrdə

Osmanlı sultanları 1517-ci ildən etibarən xəlifə titulunu rəsmi olaraq qəbul etdilər və Osmanlı imperiyası süqut edənə qədər İslam aləmində xəlifəlik institutu Osmanlıların nəzarətində qaldı. 1924-cü ildə Türkiyə Respublikasının qurulmasından sonra xəlifəlik institutu ləğv olundu. Lakin bu tarixə qədər xəlifə təkcə dini yox, həm də siyasi, bəzən isə ideoloji bir simvol olaraq qalırdı.

Qurani-Kərimdə xəlifə anlayışı

Quranda insanın “Allahın yer üzündəki xəlifəsi” (“innî câilun fil-ardı xalîfə” – Bəqərə, 2:30) olaraq yaradıldığı qeyd olunur. Burada “xəlifə” sözü bütün insanlara şamil edilir və insanın yaradılış məqsədinin, məsuliyyətinin və yer üzündə nizamın qoruyucusu olmasının rəmzidir. Quranda “xəlifə” həm də əxlaqi və mənəvi məsuliyyət yükü, ilahi təmsilçilik və ədalət prinsipi ilə əlaqələndirilir.

Xəlifəlik institutunun hüquqi və ictimai funksiyaları

Xəlifə İslam hüququ (fiqh) və siyasət nəzəriyyəsində ümmətin birliyinin və İslam qanunlarının qoruyucusu, ictimai rifahın təminatçısı, ədalət və hüququn bərpasına cavabdeh şəxs sayılırdı. Onun əsas funksiyaları – şəriət qaydalarını qorumaq, dövlət idarəçiliyini həyata keçirmək, cihad elan etmək və ictimai asayişi təmin etmək idi. Xəlifənin rəsmi statusu müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif İslam məzhəblərində fərqli formada qiymətləndirilmişdir.

Xəlifəlik və siyasi ideologiya

Xəlifəlik islam aləmində həm dini, həm siyasi, həm də bəzən ideoloji bir qüvvə olub. Orta əsrlər ərzində xəlifələr bir çox imperiya və dövlətlər üçün hüquqi və mənəvi legitimlik mənbəyi olmuşdur. Bir çox İslam məzhəbi və siyasi cərəyan xəlifəlik məsələsini özünəməxsus şəkildə izah etmiş, sosiopolitik reallıqlara uyğun şəkildə yeni ideoloji məna yükləmişdir.

Müasir dövrdə xəlifəlik anlayışının rolu

XX əsrdə xəlifəlik institutu formal olaraq ləğv olunsa da, bu anlayış İslam dünyasının kollektiv yaddaşında və dini-siyasi diskursunda yaşayır. Bəzi cərəyanlar və təşkilatlar xəlifəlik ideyasını yenidən dirçəltmək cəhdləri göstəriblər. Lakin çağdaş İslam dünyasında xəlifəlik artıq siyasi hakimiyyətin deyil, daha çox dini birliyin, mənəvi liderliyin simvolu kimi anlaşılır.

Xəlifəlik və Azərbaycan

Azərbaycan tarixində də “xəlifə” sözü bəzən məcazi mənada, bəzən də dini rütbə olaraq işlədilib. Xüsusilə klassik ədəbiyyatda və sufizmdə “xəlifə” mürşidin nümayəndəsi, təsəvvüf məktəblərində ruhanilərin səlahiyyətli davamçısı kimi işlədilib. Orta əsr mənbələrində, eləcə də aşıq və dastan poeziyasında “xəlifə” rütbəsi həm dini, həm ictimai nüfuzun göstəricisi olub.

Leksik və terminoloji nüanslar

“Xəlifə” sözü bəzən fərqli mənalarda – dini lider, müəllim, mürid, idarəçi, hətta müəyyən sosial strukturlarda rəhbər kimi işlədilib. Ədəbiyyatda və tarixi mənbələrdə bu sözün işlədilməsi kontekstdən asılı olaraq dəyişir, lakin hər zaman “əvəzçi”, “varis”, “lider” mənasını qoruyur.

Xəlifəlik barədə əsas məqamların ümumiləşdirilməsi

Xəlifə sözü təkcə İslam tarixinə aid olan bir termin deyil, həm də ümumbəşəri mənada idarəçilik, liderlik, varislik, nəsil ardıcıllığı və mənəvi təmsilçilik məfhumlarının rəmzidir. Hər bir dövrün ictimai-siyasi reallığı, dini-fəlsəfi baxışları bu anlayışın təfsirində öz izini buraxıb.

“Xəlifə” sözü əsrlər boyu İslam dünyasının siyasi, dini və ictimai həyatında ən yüksək məqam və rəmzlərdən biri olub. Onun mənası zaman-zaman dəyişsə də, hər dövrdə liderlik, ədalət, əmanət, varislik və mənəvi nüfuz ideyalarını birləşdirib. Müasir dövrdə isə bu anlayış dini-tarixi irsin bir hissəsi kimi yaşayır, müxtəlif müzakirə və tədqiqatların mövzusu olaraq aktual qalır.

Ən Çox Verilən Suallar