Azərbaycan dilinin zəngin leksikası içərisində “xələt” sözü həm tarixi, həm də sosial-mədəni baxımdan xüsusi maraq doğuran anlayışlardandır. “Xələt” sözü müxtəlif dövrlərdə və fərqli kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edib, xalqımızın adət-ənənəsində, ədəbiyyatında, gündəlik ünsiyyətində özünəməxsus yer tutub. Bu söz bir tərəfdən klassik Şərq ədəbiyyatından və dövlətçilik tarixindən miras qalmış termin, digər tərəfdən isə müasir dilimizin canlı və işlək bir hissəsidir.
Xələt sözünün etimoloji və lüğəvi mənası
“Xələt” (ərəb dilində: خِلْعَة, “xil’a”) – “hədiyyə”, “mükafat”, “bəxşiş”, “təltif”, “xüsusi geyim”, “şərəfli pay” mənasında işlədilən qədim bir sözdür. Ərəb dilindən keçmiş bu termin tarixi mənbələrdə daha çox rəsmi şəxslərə, dövlət qulluqçularına və ya fərqlənən insanlara sultan, şah, xan və ya vəzir tərəfindən verilən xüsusi mükafat, tez-tez də bahalı libas, paludara və ya qiymətli əşya kimi təsvir olunur. Lüğəvi baxımdan isə “xələt” həm də “özəl diqqət”, “hörmət nişanəsi” kimi dəyərləndirilir.
Tarixi mənbələrdə xələt anlayışı
Orta əsrlərdə və klassik Şərq dövlətlərində “xələt” rəsmi mərasimlərin və saray protokollarının ayrılmaz hissəsi idi. Sultanlar, şahlar, xanlar, dövlət adamları öz yaxın adamlarına, vəzifədə fərqlənənlərə, eləcə də qonaqlara “xələt” təqdim edər, bununla onları şərəfləndirərdilər. Xələt bəzən qiymətli kaftan, ipək libas, zinət əşyası, pul və ya nadir əşya şəklində verilirdi. Məqsəd həm fərdin xidmətinə dəyər vermək, həm də saray və ya dövlətin nüfuzunu göstərmək idi.
Xələt və dövlətçilik ənənələri
Xələt yalnız fərdi hörmət deyil, həm də dövlətçilik və idarəetmənin bir rəmzi kimi çıxış edirdi. Dövlət başçıları, xüsusən də müsəlman şərqində, yüksək vəzifəyə təyin olunan, vəzifədə uğur qazanan, ya da diplomatik qonaqları “xələt”lə təltif edirdilər. Bu addım həm siyasi loyalıq, həm də rəsmi əlaqələrin gücləndirilməsi məqsədi daşıyırdı. Xələt vermək həm də yeni vəzifəyə başlayan şəxsin rəsmi olaraq statusunu qəbul etmək demək idi.
Ədəbiyyat və folklorda xələt motivi
Azərbaycan və ümumiyyətlə, Şərq klassik poeziyasında “xələt” motivi tez-tez işlədilir. Şairlər, aşıqlar öz himayədarlarını, xan, şah və ya varlı adamları “xələt” verməyə çağırır, onu lütf və bərəkətin, maddi-mənəvi dəstəyin rəmzi kimi tərifləyirdilər. Xələt bəzən şairə və ya aşığa yazdığı əsərə görə, bəzən isə sadəcə qonaq olduğuna görə verilirdi. Bu, həm də sənətə və ədəbiyyata göstərilən diqqətin əlaməti idi.
Sosial münasibətlərdə və ailə həyatında xələt
Xələt təkcə saray və dövlət həyatı ilə məhdudlaşmırdı. Xalq arasında, xüsusilə ailə və məhəllə münasibətlərində, toy və ad günü mərasimlərində, mühüm hadisələr zamanı “xələt” vermək geniş yayılmış adət idi. Məsələn, toylarda, nişanlarda, qohum və dostlar gənclərə, ev sahibinə və ya şadlıq məclisinin təşkilatçılarına xələt, yəni hədiyyə təqdim edərdilər. Həmçinin, ailə böyüyü uşaqlara, gənclərə bir uğura, imtahan və ya yeni işə görə xələt verərdi.
Xələt və müasir Azərbaycan cəmiyyətində istifadə formaları
Müasir dövrdə “xələt” sözü daha çox mənəvi və məcazi mənada işlədilir. İnsanlar bir-birinə “xələt” kimi mükafat və ya xüsusi diqqət göstərə bilərlər. Müəllimlər, iş yoldaşları, dostlar arasında uğura və ya xeyirxah əmələ görə xələt təqdim edilməsi hələ də aktualdır. Bəzi peşələrdə və sənət sahələrində “xələt” rəmzi olaraq ənənə kimi yaşamaqdadır.
Xələt sözünün metaforik mənası
Xələt sözü bəzən insanın taleyindəki xüsusi uğur, Tanrıdan gələn lütf, bir istedad və ya nəsib kimi də işlədilir. “Uğur mənim üçün bir xələt oldu” kimi ifadələr, əslində, həyatdakı xoşbəxtlik və ya gözlənilməz hədiyyə mənasında işlədilir. Bu, sözün həm fəlsəfi, həm də bədii məna qatlarının dərinliyini göstərir.
Xələt və bəxşiş anlayışlarının fərqi
Hərçənd ki, “xələt” və “bəxşiş” terminləri bəzən sinonim kimi işlədilir, onların arasında incə mənəvi və sosial fərqlər var. “Xələt” daha çox rəsmi, ictimai, dövlət və ya yüksək statuslu mükafat kimi çıxış edir, “bəxşiş” isə sadə, adətən könüllü və bəzən də maddi maraqdan doğan hədiyyə anlamı daşıyır.
Xələt sözünün dil və üslubda istifadəsi
Xələt sözü Azərbaycan dilində təkcə isim kimi deyil, həm də bəzən sifət (xələt geyim, xələt bağlamaq), bəzən də məcazi mənada (bilik xələti, uğur xələti) işlədilir. Müxtəlif məqalələrdə, elmi və bədii əsərlərdə bu sözün işlənməsi hər zaman hörmət, fərqləndirmə, dəyər vermə və mükafatlandırma anlayışı ilə əlaqələndirilir.
Xələt anlayışının çağdaş aktuallığı
Zaman dəyişsə də, “xələt” sözü Azərbaycan mədəniyyətində öz aktuallığını saxlayır. Dövlət mükafatları, fəxri adlar, diplom və sertifikatlar, habelə ictimai-sosial tədbirlərdə verilən hədiyyələr – bunların hər biri özündə “xələt” ənənəsinin izlərini daşıyır. Bu, cəmiyyətin dəyərləri, insanların bir-birinə münasibəti və hörmətin təzahürü kimi daim yaşayır.
Xələt sözü Azərbaycan xalqının adət-ənənələrində, ədəbiyyatında və sosial münasibətlərində böyük yer tutmuş, dəyər və diqqət simvoluna çevrilmişdir. Həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi məclislərdə fərqlənən və ya xüsusi xidmət göstərən insanlara xələt təqdim olunması bir həmrəylik, hörmət və minnətdarlıq əlamətidir. Müasir dövrdə isə bu söz həm də mənəvi dəyər, sevgi və ehtiram göstəricisi kimi yaşamaqdadır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsasən hədiyyə, mükafat, xüsusi geyim və ya təltif mənasında işlədilir.
Orta əsr Şərq dövlətləri, klassik ədəbiyyat və dövlətçilik tarixində geniş istifadə olunub.
Xələt rəsmi, dövlət və ya xüsusi hörmət nişanəsi kimi, bəxşiş isə sadə və könüllü hədiyyə kimi fərqlənir.
Xeyr, həm də maddi və ya mənəvi mükafat, xüsusi hörmət, dəyər və ya hədiyyə mənasında işlədilir.
Daha çox mənəvi təşəkkür, xüsusi diqqət və ya rəsmi mükafat kimi.
Sənətə və şairə verilən hörmətin, himayədarlığın və yaradıcı əmək dəyərinin simvoludur.
Toylarda, ad günlərində, məclislərdə uğur qazananlara hədiyyə və ya xələt verilirdi.
Bəli, həyatdakı uğur, nəsib və ya Tanrı lütfü kimi işlədilə bilər.
Fərdi və ya ictimai xidmətə dəyər vermək, təşəkkür etmək və hörmət göstərmək üçün.
Cəmiyyətimizin dəyərlərini, hörmət və ehtiram ənənəsini qoruduğuna görə.
