Ağdam rayonunun qədim kəndlərindən biri olan Xıdırlı Qarabağ düzənliyinin şimal-şərqində, Ağdam şəhərindən cəmi 3–4 kilometr aralı, Viləşçay vadisinin quru subtropik iqlim zonasında yerləşir. XVIII əsr mənbələrində “Xyl” kimi qeyd edilən və ipək–düyü karvan yolunun üzərində yerləşən kənd uzun müddət bölgənin ticarət dayanacaqlarından biri rolunu oynayıb. XX əsrin əvvəllərində pambıqçılıq və üzümçülük sahələrində tanınan Xıdırlı sovet dövründə “Qarabağ pambıq sovxozu” sisteminin aparıcı təsərrüfatına çevrildi. 1993-cü ildə Birinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində işğal edilən kənd, 2020-ci il 10 noyabr bəyanatından sonra Azərbaycan Respublikasının nəzarətinə qaytarıldı. 2022-ci ilin oktyabrında Prezident İlham Əliyev tərəfindən təməli qoyulan “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində Xıdırlının bərpasına start verildi. Layihələndirilən 417 hektarlıq ərazidə ilk mərhələdə 719, ikinci mərhələdə isə 779 fərdi evin inşası, ümumilikdə 6000-ə yaxın sakinin köçürülməsi nəzərdə tutulur. Artıq 2025-ci ilin avqust ayından köç prosesinə başlanılıb və qısa müddətdə 370-dən çox kənd sakini yeni evlərinin açarlarını alıb. Hazırkı plana görə, 2030-cu ilədək kənd tam bərpa olunaraq regional iqtisadiyyatın mərkəzi dayaq nöqtələrindən birinə çevriləcək.
Tarixi inkişaf xronologiyası
Xıdırlının adı ilk dəfə XVIII əsrin türk və rus səyyah qeydlərində karvan dayanacağı kimi çəkilir. Strateji mövqeyinə görə burada ipək, düyü və pambıq ticarəti intensiv aparılırdı. XIX əsr Çar administrasiyası dövründə kəndə torpaq sənədlərinin verilməsi onun inzibati statusunu möhkəmləndirdi.
1920-ci illərdə sovet aqrar siyasətinə uyğun olaraq “26 Bakı komissarı adına” kolxoz quruldu, pambıq sahələri genişləndirildi. 1991-ci ildən sonra torpaq islahatları nəticəsində kolxoz mülkiyyəti ailə təsərrüfatları arasında bölüşdürüldü, lakin 1993-cü il işğalı bütün infrastrukturu dağıtdı.
Coğrafi mövqe və təbii şərait
Kənd Qarabağ düzənliyinin mülayim isti iqlim qurşağında yerləşdiyindən illik yağıntı 350–400 mm civarındadır. Ərazinin hündürlüyü 270–300 metr arasında dəyişir, torpaq örtüyü qəhvəyi çimli çəmən-allüvial tipdir. Bu xüsusiyyətlər pambıq, taxıl və tərəvəz əkini üçün əlverişli şərait yaradır.
Yaxınlıqda Viləşçayın kiçik qol sularının yaratdığı kanallar mövcuddur; bərpa planında həmin kanallar yenilənərək damcı suvarma sistemi ilə inteqrasiya ediləcək. Rəngarəng flora içərisində keşikotu, qaragilə və sərv ağacları üstünlük təşkil edir.
İnzibati-ərazi quruluşu və layihə parametrləri
Hazırkı bərpa layihəsi Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsini, eləcə də Əhmədavar və Çuxurməhlə qəsəbələrini əhatə edir. Ümumi ərazi 417 hektardır; bunun 190 hektarı yaşayış zonası, 110 hektarı ictimai-yaşayış infrastrukturu, 117 hektarı isə yaşıllıq və təsərrüfat sahələrinə ayrılıb.
Yaşayış məhəllələri Cənubi Qafqazda ilk dəfə tətbiq edilən “ağıllı kənd” konsepsiyasına əsasən zonalara bölünüb: enerji-effektiv evlər, mərkəzi günəş paneli parkı və yağış suyu yığım şəbəkəsi tikilir.
| Əsas göstərici | Birinci mərhələ | İkinci mərhələ |
|---|---|---|
| Fərdi evlər | 719 | 779 |
| Köçürüləcək əhali | ≈2700 nəfər | ≈3300 nəfər |
| Məktəb yerləri | 960 | – |
| Uşaq bağçası yerləri | 240 | – |
| Günəş parkı gücü | 8 MW | 12 MW |
Əhalinin reinteqrasiyası
2025-ci ilin yayından etibarən hər həftə mərhələli şəkildə 40-100 nəfər köçürülür. Prioritet şəhid ailələri və məcburi köçkün statuslu həssas qruplara verilib. Köçürülmə zamanı ailələr ev, yardımçı tikili və təsərrüfat zolağı ilə təmin olunur.
Yeni evlər “ağıllı ev” modulları, enerji səmərəli izolyasiya və istilik nasosları ilə təchiz edilir. Dövlət dəstəyi olaraq 2 il ərzində kommunal ödənişlərə 50 % güzəşt tətbiq olunacaq.
İnfrastruktur və sosial obyektlər
Kənd mərkəzində 960 şagirdlik dördmərtəbəli məktəb, 240 yerlik uşaq bağçası, 65 çarpayılıq ambulator-diaqnostika kompleksi və kənd xidmət mərkəzi inşa edilir. Məktəb STEAM laboratoriyaları, 3D çap avadanlığı, həmçinin 5G daxili şəbəkə ilə təchiz olunacaq.
Mədəni məkan kimi 300 yerlik “Qarabağ xalçaçılıq evi”, idman məqsədli 2 minifutbol meydançası, 1 tennis kortu planlaşdırılıb. Kəndin girişində 24/7 fəaliyyət göstərəcək “Yaşıl market” aqrar kooperativi tikilir.
İqtisadi dirçəliş və kənd təsərrüfatı
İnkişaf strategiyasında 150 hektar müasir pambıq sahəsi, 40 hektar giləmeyvə bağları və 25 hektar istixana kompleksi nəzərdə tutulur. “Ağıllı suvarma” sistemi hektara 1,2 ton su qənaəti etməyə imkan verəcək.
“Viləş Aqropark” pilot layihəsi çərçivəsində texnika parkı yaradılır: 12 traktor, 4 kombayn və 6 kotan lizinq şərtilə yerli fermerlərə təqdim olunacaq. 2030-a qədər kənd təsərrüfatı məhsulu həcminin illik 15 min ton olması proqnozlaşdırılır.
Mədəni irs və turizm potensialı
Xıdırlının memarlıq nümunələri sırasında XVI əsrə aid məscidin döşəmə daşları üzərində aparılan arxeoloji qazıntılar artıq bərpa mərhələsindədir. Eyni zamanda Təndir daşı emalatxanaları və Qarabağ qoyunçuluğu üzrə etno-pastoral marşrutlar yaradılır.
Viləşçayın vadisinə açılan müşahidə terrasları, veloyürüş və at sürmə zolaqları kəndi daxili turizm xəritəsinə salır. “Xıdırlı festivalı” çərçivəsində Qarabağ mətbəxi nümunələri, xüsusən də sürkə, çiriş piti və çəltik plovu nümayiş olunur.
Gələcək hədəflər və innovativ yanaşmalar
Enerji yönündə günəş parkının 20 MW-a çatdırılması, kənd elektrik şəbəkəsinin 40 %-nin alternativ mənbədən təmin edilməsi planlaşdırılır. “Ağıllı kənd şəbəkəsi” sistemi ilə su, işıq və qaz sərfiyyatı smart sayğaclar vasitəsilə real vaxt izlənəcək.
Rəqəmsal iqtisadiyyat üçün “Kənd coworking hub” yaradılacaq. Burada gənclər proqramlaşdırma, kiber-təhlükəsizlik və rəqəmsal marketinq kimi ixtisaslar üzrə onlayn və oflayn kurslar keçə biləcəklər.
Ağdam rayonunun Xıdırlı kəndi tarixdən gələcəyi birləşdirən genişmiqyaslı bərpa konsepsiyası ilə regionun ən iddialı “ağıllı kənd” layihəsinə çevrilir. Yaşayış və ictimai zonaların yenidən planlaşdırılması, alternativ enerji həlləri, smart infrastrukturlar və modern təhsil müəssisələri kəndi XXI əsrin standartlarına uyğunlaşdırır. Paralel olaraq pambıq və giləmeyvə təsərrüfatlarının bərpası, istixana komplekslərinin qurulması və Viləş Aqroparkı iqtisadi dirçəlişin əsas dayaqlarını formalaşdırır. Qarabağ mədəni irsi ilə inteqrasiya olunan xalçaçılıq evi, qədim məscidin restavrasiyası və etno-pastoral turizm marşrutları Xıdırlını mədəni xəritədə önə çıxarır. Əhalinin mərhələli köçürülməsi və sosial güzəştlər daimi yaşayış üçün dayanıqlı mühit yaradır, kəndin demoqrafik strukturunu tarixi məcraya qaytarır. Günəş parkı, ağıllı suvarma və enerji sərfiyyatının rəqəmsal idarəetməsi Xıdırlını ekoloji cəhətdən də nümunə göstərir. 2030-cu ilədək nəzərdə tutulan infrastruktur tamamlandıqda Xıdırlı təkcə Ağdam rayonunun deyil, bütün Qarabağın kənd təsərrüfatı, turizm və sosial innovasiya mərkəzi kimi genişlənəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Kənd Ağdam şəhərinin şimal-qərbində, rayon mərkəzindən təxminən 3–4 kilometr aralı, Qarabağ düzənliyinin düzənlik hissəsində yerləşir. Koordinatları 40°00ʹ şimal enliyi və 46°55ʹ şərq uzunluğudur. Bakı–Ağdam magistral yoluna yaxın olduğu üçün nəqliyyat baxımından əlverişlidir. İqlimi mülayim isti və quru subtropikdir.
Təxmini bərpa planına görə 2030-cu ilədək kəndə iki mərhələdə təxminən 6 min sakinin köçürülməsi nəzərdə tutulur. İlk mərhələdə 2 700, ikinci mərhələdə 3 300 nəfərin yeni inşa olunan evlərə yerləşdirilməsi planlaşdırılıb. Köçürülənlər əsasən keçmiş məcburi köçkün statuslu Ağdam sakinləridir.
Layihədə 719+779 fərdi ev, 960 şagirdlik məktəb, 240 yerlik uşaq bağçası, 65 çarpayılıq səhiyyə mərkəzi, kənd xidmət mərkəzi, günəş enerjisi parkı, minifutbol meydançaları və xalçaçılıq evi nəzərdə tutulur. Bütün kommunikasiya xətləri Ağdam şəhərinin mərkəzi şəbəkəsinə qoşulacaq.
2019-cu ildə aparılan dron çəkilişlərinə görə kənddəki tarixi 720 evin demək olar ki 90 faizi tam və ya qismən dağıdılmış vəziyyətdə idi. Bütün ictimai binalar da yararsız halda idi. Yeni layihə həmin ərazidə mərhələli şəkildə yenidənqurma işləri aparır.
Kəndin həm mərkəzi elektrik şəbəkəsinə qoşulması, həm də günəş panelləri parkı vasitəsilə alternativ enerji istehsalı nəzərdə tutulur. Hədəf 2030-cu ilədək yerli istehsalın kənd tələbatının 40 faizini qarşılamaqdır. Hər evin damında mikro-panel modulunun quraşdırılması planlaşdırılıb.
Viləşçayın qolu üzərində mövcud olan kanallar genişləndirilib damcı suvarma şəbəkəsinə inteqrasiya ediləcək. Bu, hektara düşən su sərfiyyatını 30–35 faiz azaldacaq. Yeni suvarma infrastrukturunun 2026-cı ilin sonuna qədər tam hazır olması planlaşdırılır.
Kənddə qədim məscidin bərpası, xalçaçılıq evi, etno-pastoral marşrutlar, veloyürüş və quş müşahidə zolaqları yaradılır. Əlavə olaraq “Xıdırlı festivalı” hər il Qarabağ mətbəxinin və sənətkarlığının təqdim edilməsi üçün keçiriləcək. Bu tədbir daxili turizmin inkişafına təkan verəcək.
Əsas məşğulluq kənd təsərrüfatı, istixana təsərrüfatları və xalçaçılıq üzrə olacaq. Bundan əlavə “Kənd coworking hub” sayəsində rəqəmsal peşələrə yiyələnən gənclər onlayn işlə təmin olunacaqlar. Dövlət proqramı təlim və lizinq dəstəyi də təqdim edir.
Köçürülən ailələrə yeni fərdi ev, 2 il ərzində 50 % kommunal güzəşt, aqrotexnika lizinqi üçün 40 faiz subsidiyalı kredit təklif olunur. Bundan başqa, fermerlərə toxum subsidiyası və pestisidlərin 70 faizə qədər dövlət dəstəyi verilir.
Layihə “ağıllı kənd” konsepsiyasına əsaslanır: enerji səmərəliliyi, rəqəmsal idarəetmə, təbii resurslardan optimal istifadə və cəmiyyətin sosial inteqrasiyası. Bu model Qarabağ bölgəsində dayanıqlı kənd təsərrüfatı, turizm və innovasiyaya əsaslanan yeni inkişaf nümunəsi yaradır.
