XIX əsr Azərbaycan mədəni həyatı üçün dönüş nöqtəsi sayılır. Bu dövrdə rus imperializminin iqtisadi, siyasi və sosial təsirləri regionun ənənəvi sənət və ədəbiyyat aləmini ciddi şəkildə dəyişdirdi. Bakı neftinin kəşfi şəhəri kosmopolit mərkəzə çevirdi, Qafqaz dəmir yolu ticarət və mədəni əlaqələri genişləndirdi. Həmin vaxtda ilk qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başladı, “Əkinçi” kimi milli mətbuat inkişafın pioner nümunəsinə çevrildi. Məsrur teatr tamaşaları ilk dəfə Şuşa və Bakı məkanlarında qonaqlandı, xalq içərisində performans sənətinə maraq oyandı. Ədəbi dil klassik şeir ənənələrindən realist-mazmunlu nəsrə doğru irəlilədi. Ustad sənətkarlar xalça toxuculuğu və həndəsi ornament xəttini yenidən şərh edərək beynəlxalq aləmdə tanınan nümunələr təqdim etdilər. Musiqi mədəniyyəti tar, kamança, saz ansamblları vasitəsilə milli ruhu qoruyur və mugham məktəbləri formalaşdı. Mədrəsə və gürcü-Rus məktəblərinin fəaliyyətə başlaması maarifçilik hərəkatını daha da gücləndirdi. Qadınların cəmiyyətdə ilk dəfə ictimai rollara cəlb olunması – mədəni klublar, təhsil müəssisələri və yardım fondları – yeni nəsil ziyalıların yetişməsinə imkan verdi. Dini ocaqlar insanların dünyagörüşünü birləşdirən yerlər olaraq, sufi qruplar və təriqət mərkəzləri mənəvi həyatı zənginləşdirdi. Təbiətdəki estetika – Xəzər dənizinin sahilləri, Qarabağ dağlarının salaslı vadiləri – rəssamların və şairlərin yaradıcılığına ilham mənbəyi oldu. Böyük şehir və kənd icmalarında ədəbi məclis və xalça sərgiləri milli kimliyin möhkəmlənməsinə töhfə verdi.
XIX əsrdə ədəbi mühit
XIX əsrin əvvəllərində klassik divan ədəbiyyatı hələ də yüksək statusda idi, lakin zamanla realist və romantik motivlər üzə çıxdı. Mirza Fətəli Axundzadə fars-ərəb ənənələrini tənqid edərək ilk azərbaycan dilində drama nümunələrini yaratdı. Onun “Müsyo Jordan və Derviş Məstəli şah” komediyası sosial satiranın qapılarını açdı.
Xurşidbanu Natəvan və Seyid Əzim Şirvani şeirlərində milli mənəvi dəyərləri, təbiət təsvirlərini incə poetik formada təqdim etdilər. 1870–1880-ci illərdə “Köçərilər” və “Oyan” kimi ədəbi qəzəllər xalq arasında geniş yayıldı. Bu dövr ədiblərin yeni janrları – povest, esse, publisistika – sınadığı mərhələ oldu.
Mətbuat və jurnalistika
1875-ci ildə nəşr olunan “Əkinçi” qəzeti ilk milli qəzet kimi ziyalıların birləşməsinə səbəb oldu. Onun baş redaktoru Hasan bəy Zərdabi kənd təsərrüfatı, maarif və sosial mövzuları işıqlandırdı, publisistika ənənəsini yaratdı.
1880–1890-cı illərdə “Kəşkül”, “Ziya” kimi ədəbi-jurnalist layihələr formalaşdı. Qəzet və jurnallarda publisist yazılarla yanaşı, ədəbi əsərlər, tərcümələr, elmi məqalələr də dərc olundu. Bu mətbuat orqanları maarifçi ideyaların yayılmasında və milli şüurun formalaşmasında həlledici rol oynadı.
Teatr və səhnə sənəti
XIX əsr Azərbaycan teatrının başlanğıcı 1873-cü ildə Mirzə Fətəli Axundzadənin pyeslərinin səhnəyə qoyulması ilə bağlıdır. Gənc tamaşaçılar Nizami küçəsində təşkil olunan tamaşalarda lokal aktyorlarla ilk dəfə roman və komediya janrlarını izlədilər.
Şuşa, Şəki və Bakı teatrlarında milli dillə ifa edilən tamaşalar cəmiyyətdə böyük əks-səda doğurdu. Dövlət rəsmiləri və ziyalı xanımlar arasında dəstəklənən teatr qrupları fəaliyyət göstərdi. Tədricən səhnə geyimləri, dekorasiya və rejissorluq elementləri peşəkarlıq səviyyəsinə çatdı.
Musiqi və mugham ənənəsi
Mugham XIX əsrin əsas musiqi təsviri idi. Mir Möhsün Nəvvabın “Lahıc ürnəyi” dərnəyi mugham təlimini sistemləşdirdi və notasiya işlərini başlatdı. O, həmçinin tar və kamança virtuosları yetişdirdi.
Musiqi salonlarında, məscid avlularında və karvansaraylarda keçirilən saz ansambları xalq melodiyalarına yeni armoniyalar əlavə etdi. Zəngulə, Şur, Segah kimi mugham dəstləri milli musiqi irsinə böyük töhfə verdi.
Xalça toxuculuğu və tətbiqi sənət
XIX əsrdə Xalçaçılıq Azərbaycan kənd təsərrüfatının əsas gəlir mənbələrindən birinə çevrildi. Qarabağ, Quba, Gəncə xalçaları təravətli rəngləri və mürəkkəb naxışları ilə seçildi.
Naqiş ustaları karvan bazarlarında bu sənət nümunələrini Hindistana, İran və Avropaya göndərirdilər. Hər bölgənin bitki motivli bordürləri, medalyonları və cəngəllik naxışları unikal estetik imza idi.
Memarlıq və şəhərsalma
XIX əsr memarlığı neoklassik və milli-ərəb üslublarının sintezini təqdim etdi. Bakı və Şuşada vilayə binaları, karvansaraylar və dini ocaqlar inşa olundu.
Ticari evlərdə və neftçilər məhəllələrində rus konstruksiyası, pilləkən dizaynı və hündür tavanlar yeni-estetik xüsusiyyət kimi yayıldı. Şəhərsalma qalın divarlar, arxlar və geniş prospektləri ilə nizama salındı.
Dini və təhsil müəssisələri
XIX əsrdə mədrəsə şəbəkəsi genişləndi, həm Şirvan, həm Gəncə maddi-dini təhsil ocaqları fəaliyyət göstərdi. Ustadi-kamil alimlər qiraət, fiqh və ilahiyyat tədrisini davam etdirdilər.
1897-ci ildə Baku Seminariyası açıldı, Rus orta məktəbləri ilə yanaşı, milli dilə əsaslanan ibtidai məktəblər də nəşr edildi. Bu müəssisələr gənclərə bir çox peşə hazırlıqları, elmi-texniki biliklər təqdim etdi.
Folklor və xalq yaradıcılığı
Folk ədəbiyyatının qorunub saxlanması üçün aşuqlar ustad məclisləri təşkil etdi. Köçəri dastanlar, “Dövlətməmməd” və “Leyli və Məcnun” kimi poema nümunələri yazıya köçürüldü.
Xalq oyuncaqları, araqbaz rəqsləri və bayram oyunları ictimai həyatın ayrılmaz hissəsi oldu. Nəfəsli alətlər – balaban, tulum – musiqi kompozisiyalarında geniş yer aldı.
| Sahə | Nümunə | Mərkəz |
|---|---|---|
| Ədəbiyyat | “Əkinçi” qəzeti, Natəvan | Şuşa, Bakı |
| Mətbuat | “Ziya”, “Kəşkül” jurnalları | Bakı, Tiflis |
| Teatr | Mirzə Fətəli pyesləri | Şuşa, Bakı |
| Musiqi | Mugham dərnəkləri | Şuşa, Quba |
| Xalçaçılıq | Qarabağ, Quba xalçaları | Gəncə, Şamaxı |
| Memarlıq | Neoclassic-villalar | Bakı, Şuşa |
| Təhsil | Baku Seminariyası | Bakı |
| Folklor | Aşuqlar, dastanlar | Dağlıq Qarabağ |
XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin zəngin tarixi taleyi, milli ruhun inkşafı və xarici təsirlərin sintezi ilə yadda qaldı. Ədəbi mühit klassik divandan realizmə keçid prosesinə şahid oldu. Mətbuat orqanları milli şüuru oyandırdı, teatr tamaşaları cəmiyyətin maarifləndirilməsi missiyasını üzərinə götürdü. Musiqi ansamblları, mugham məktəbləri tarixi-mədəni irsi qorudu. Xalçaçılıq həm sənət, həm də iqtisadiyyat sahəsi kimi regionun şöhrətini artırdı. Memarlıq irsi və şəhərsalma nümunələri dövrün modern estetikasını əks etdirdi. Mədrəsələr dini elmlərdən tutmuş dünyaşöhrətli ixtisaslara qədər təhsil spektrini genişləndirdi. Folklor dastanları və aşuqlar ənənəsi xalqın yaddaşını saxlamaqda həlledici rol oynadı. Hər bir sahədə yaranan inkişaf XX əsrin çağırışlarına cavab hazırladı. Mədəni inteqrasiya, dialoq və yaradıcılıq XIX əsri milli oyanışın təməli etdi. Müasir Azərbaycan məkanında bu irsin baxımsız qalmasının qarşısı alınmalı, gələcək nəslə ötürülməlidir. Xalqın mədəni sərvətləri qorunmalı, toxucular, musiqiçilər, ədiblər unutulmamalıdır. Bu zəngin ənənələr milli kimliyin möhkəmlənməsində və dünya mədəniyyəti ilə dialoqun qurulmasında açar rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatı klassik divan şeirindən realizm və romantizmə doğru genişləndi. Mirza Fətəli Axundzadə ilk dramaturji nümunələri təqdim etdi. Xurşidbanu Natəvan və Seyid Əzim Şirvani xalq ruhunu əks etdirən qəzəllər qələmə aldılar. Həmçinin povest və publisistika janrları formalaşdı, ədəbi publisistlər cəmiyyət həyatında aktual mövzuları işıqlandırmağa başladılar.
Neftin kəşfi və sənayeləşmə iqtisadi gücün artmasına şərait yaratdı. Bakı kosmopolit mədəni mərkəzə çevrildi, teatr, konsert salonları açıldı. Xarici ixtiraçılar və ziyalılar regiona axın etdi və mədəni mübadilə gücləndi. Neft baronları xeyriyyəçiliyə üstünlük verərək məktəb, xəstəxana və ədəbiyyatə dəstək layihələri həyata keçirdilər.
“Əkinçi” (1875) Azərbaycan milli mətbuatının pioner nümunəsi idi. Hasan bəy Zərdabi qəzet vasitəsilə kənd təsərrüfatı, maarif, sosial problemləri işıqlandırdı. O, Azərbaycanda publisistika ənənəsinin banisi sayılır. Qəzet milli ziyalıların birliyinə töhfə verərək şüurun oyanmasına səbəb oldu.
XIX əsrin ortalarında Mirza Fətəli Axundzadənin pyesləri Tiflisdə səhnələşdirildi. 1873-cü ildə Bakı və Şuşada ilk publika tamaşaları keçirildi. Ziyalı ailələrin dəstəyi ilə teatr salonları açıldı. Tamaşalar milli dil və mədəni elementləri auditoriyaya tanıtdı.
Mughamın ilk səviyyəli dərnəkləri Şuşa, Quba, Şamaxı və Bakı şəhərlərində fəaliyyət göstərdi. Mir Möhsün Nəvvab bu məktəblərin təşkili və musiqi notunun tətbiqi işini irəli apardı. Tar, kamança ustadları yetişdirildi və əməli sənət nümunələri yazıya köçürüldü. Bu məktəblər milli musiqinin sistemləşdirilməsinə xidmət etdi.
Bu dövrdə neoklassik forma və milli-ərəb ornamentləri sintez olundu. Bakıdan Qafqaz dağlarına qədər yol boyunca vilayə binaları, karvansaray və məscidlər inşa edildi. Rus memarların layihələri ilə yanaşı yerli ustalar korniş, sütun başlıqları və dekorativ frizlər işlətdilər. Şəhərsalma geniş prospekt və meydanlar təşkili ilə xarakterizə olundu.
Xalçaçılıq XIX əsrdə kənd təsərrüfatı və sənaye ilə paralel inkişafa vurğu aldı. Qarabağ, Quba və Gəncədə naxış və rəng seleksiyası yeniləndi. Avropa bazarlarından gələn tələbat dizayna təsir edərək mürəkkəb motivlər yaratdı. Karvan bazarlarında Azərbaycan xalçalarının şöhrəti tovuzlu xalçaları ilə bərabərləşdi.
Maarifçilər milli dilə əsaslanan məktəbləri və mətbuatı yaratmaqla savad səviyyəsini yüksəltməyi hədəfləyirdilər. Dini və rus-təhsilli məktəblərdə oxuyan gəncləri birləşdirən tədris proqramları tərtib etdilər. Qadınların təhsili, ictimai klubların formalaşması üçün xeyriyyə fondları quruldu. Məqsəd mədəni maariflə xalqları modernləşdirmək idi.
Səfəvi, rus və Qərb təsirləri arasında milli şüur milli ədəbiyyat, musiqi və sənətlə ifadə olundu. Zəngin folklor örnəkləri – dastan, aşuqlar – yazıya köçürüldü. Maarifçilik, teatr və mətbuat milli kimliyi gücləndirdi. Bu proses 1918-ci il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasına zəmin hazırladı.
Bu dövr milli incəsənət, ədəbiyyat və elmi məktəblərin əsasını qoydu. Bu gün Azərbaycan klassik və müasir yaradıcılıq ənənələri XIX əsrdən gələn irs üzərində qurulur. Xalçaçılıq, mugham, teatr və mətbuat nümunələri UNESCO və digər beynəlxalq platformalarda təqdim olunur. Həmin əsrdən miras qalan institusional strukturlar – məktəb, universitet, teatr – müasir mədəni mühiti zənginləşdirir.
