Xitozan adlı maddə dəniz məhsullarından alınan xitin polimerinin bir formasıdır və insan orqanizminə müxtəlif faydalar gətirən bioloji aktiv tərkib hissəsi sayılır. Qida əlavəsi olaraq tez yayılan xitozan yüksək molekulyar çəkisi və glutamat baxımından zəngin olması ilə fərqlənir. Onun suda həll ola bilməməsi sağlamlıq məqsədlərinə uyğun formulalar hazırlanmasına imkan verir. Qan dövranında xolesterinin udulmasını azaldaraq ürək-damar sistemində müsbət rol oynayan xitozan, həmçinin bağırsaq keçiriciliyini tənzimləyərək həzm prosesini asanlaşdırır. Piy qatlamlarının azalmasına dəstək verən bu tərkib tədqiqatlarda çəki azaldılmasında effektiv vasitə kimi sübut olunub. Dəriyə tətbiq olunduqda nəmləndirici və gəncləşdirici təsir göstərən xitozan molekulları kosmetikada geniş istifadə edilir. Antibakterial xüsusiyyətləri sayəsində yara sağalmasını sürətləndirməkdə və iltihabı azaltmaqda da rol oynayır. Mikroelementləri bərabər paylayaraq immun sisteminin fəaliyyətini gücləndirir. DNT zədələnməsinə qarşı qoruyucu qat yaradan bu polimerin tibbi implantlarda, yara sarğılarında tətbiqi klinik tətbiqlər sahəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bakteriyalar və viruslara qarşı möhkəm müdafiə xətti təşkil edən xitozan, həm biotexnoloji, həm də qida sənayesində geniş perspektivlər vəd edir. Həzm sistemindəki faydalarından əritmə üsullarına qədər çoxşaxəli tətbiqə malik olan bu maddə əslində təbiətin özünəməxsus hədiyyəsidir.
Xitozan nədir?
Xitozan bitki və heyvan hüceyrələrinin xarici skeletini təşkil edən xitin maddəsinin deasetilləşməsi nəticəsində əldə olunan biopolimerdir. Bu proses polisaxarid zəncirlərindən asetil qruplarının çıxarılması ilə həyata keçirilir. Bu dəyişiklik monomer vahidlər arasında daha yüksək çözünürlük və bioaktivlik səviyyəsinə gətirib çıxarır. Xitozanın molekulyar formulu C6H11NO4 təxminən tərkibini göstərir və strukturunda amin qrupları daşıyır.
Təbiətdə əsasən dəniz xərçəngkimilərinin qabığından, bitki sellülozundan və göbələk turşularından əldə edilir. Sərbəst baz şəklində tapıla bilən xitozanın duz formaları pH dəyişikliklərinə yüksək davamlıq göstərir. FDA tərəfindən qida əlavəsi kimi təsdiqlənən bu polimer təhlükəsizlik standartlarına cavab verir və allergik reaksiya riski çox azdır.
Kimyəvi strukturu və əldə olunması
Xitozan xitin deasetilləşməsi prosesində 50-95% nisbətində asetil qruplarının çıxarılması yolu ilə formalaşır. Bu dozadan aşağı nisbətlərdə qalan asetil qrupları molekulun həll olunma qabiliyyətinə təsir edir.
Laboratoriya şəraitində xitin əsas mənbəyi dəniz xərçəngkimilərinin qabıqlarıdır. Onlardan əvvəlcə kalsium və mineral duzlar nitrik turşu və qazsız suda çıxarılır, daha sonra titrasiya yolu ilə asetilləşmə dərəcəsi tənzimlənir. Nəticədə tibbi, kosmetik və qida sənayesində istifadə üçün uyğun xitozan əldə edilir.
Sağlamlıq faydaları
Xitozanın ən geniş yayılan təsiri qanda xolesterin səviyyəsini tənzimləmə qabiliyyətidir. O, yağ turşularını udaraq bağırsaqda micelle formalaşmasını azaldır və beləliklə xolesterinin sorulmasını azaldır.
Həzm sisteminə müsbət təsiri sayəsində qəbizlik hallarını aradan qaldırır, bağırsaq hərəkətlərini normallaşdırır. Tədqiqatlar göstərir ki, gündə 2-3 qram xitozan qəbul etmək lipid profilini yaxşılaşdırmaqda əhəmiyyətli rol oynayır.
Çəki azaldılmasında rolu
Çəki nizamlama proqramlarında xitozan qidadan alınan piyin bir hissəsinin sorulmasını azaldaraq kalori yandırılmasına şərait yaradır. Müəyyən klinik sınaqlarda xitozan qəbul edən qruplar kontrol qruplara nisbətən 5-10% arıqlama əldə ediblər.
Aparılan meta-analizlər göstərir ki, 12 həftə ərzində gündəlik 3-6 qram xitozan qəbul etmək bütövlükdə bədən kütlə indeksi və bel-çanaq nisbətinin azalmasına kömək edir. Xitozanın yorğunluq hissini artırmadan yemək tokluğu yaratması da onun üstünlüklərindəndir.
Qan şəkəri və diabetə təsiri
Xitozan qlikemik indeksin azalmasına kömək edərək şəkərli qidaların mədə-bağırsaq traktında daha yavaş sorulmasını təmin edir. Bu cür tənzimləmə tip 2 diabet xəstələrində qanda qlükoza piklərinin qarşısını almağa xidmət edir.
Hipoqlikemik təsiri olan xitozan insulin həssaslığını yaxşılaşdırır və uzunmüddətli glikoz nəzarətində HbA1c göstəricilərinin normaya yaxınlaşmasına yardımçı olur. Klinik tədqiqatlar diabet xəstələrində orta hesabla 0,5–1,2% HbA1c azalması qeyd edib.
Dəri və saç sağlamlığı
Xitozan kosmetik formulalarda nəmləndirici və film yaradan qatqı kimi istifadə edilir. Onun polyelektrolit quruluşu dəri səthində nazik, elastik təbəqə əmələ gətirərək su itkisinin qarşısını alır.
Saç baxımı məhsullarında xitozan ekstrasellulyar matriksi gücləndirərək saç cövhərinin müqavimətini artırır. Müsbət yüklü amin qrupları zədələnmiş sahələrlə qarşılıqlı təsir yaradaraq saçın parıltısını və elastikliyini yaxşılaşdırır.
Tibbi tətbiqlər və yara sağalması
Xitozan yaranın sağalmasını sürətləndirən təbii polimer kimi yara sarğılarında geniş tətbiq olunur. O, qan laxtalanmasını təşviq edən hemostatik xüsusiyyətə malikdir və yara səthində iltihabı azaldır.
Antimikrobiyal təsiri antibiotiklərlə birgə istifadə zamanı infeksiya riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bioqətranlı mats və film formaları tibb cihazlarında və şüşə implantlarda da tətbiq edilir.
Dozaj və təhlükəsizlik
Xitozan əlavələrinin tövsiyə olunan gündəlik dozası sağlam yetkinlər üçün 1,2–6 qram arasında dəyişir. Həddi aşmaq bağırsaq pozğunluqları və yüngül qarın ağrısı riskini artırır.
Hamilə və laktasiya dövründə, şəkər xəstəliyi olduqda, qida alerjisi və gastrointestinal xəstəlik hallarında həkim məsləhəti vacibdir. Uzunmüddətli istifadə zamanı qan qatıqlığının azalması ehtimalı nəzərə alınmalıdır.
| Tətbiq sahəsi | Orta doz | Qəbul modası |
|---|---|---|
| Xolesterin tənzimlənməsi | 2–4 qram/gün | Yeməkdən əvvəl |
| Çəki idarəedilməsi | 3–6 qram/gün | Yeməklə birlikdə |
| Diabet nəzarəti | 2–5 qram/gün | Paylaşılan dozalarda |
| Dəri baxımı (lokal) | 0,5–1% konsentrasiyalı | Krem və losyon |
| Yara sarğısı | 100–200 mq/cm² səthə | Topikal tətbiq |
Xitozan tərkibli qida əlavələri və kosmetik vasitələr sağlamlığı müxtəlif səviyyələrdə dəstəkləyən çoxşaxəli bir polimerdir. O, lipid profilini tənzimləmək, piy itkisini təşviq etmək və qlükoza səviyyəsini sabit saxlamaq xüsusiyyətlərinə malikdir. Həmçinin dəri və saç baxımında nəmləndirici və qoruyucu qat yaratmaqdan tutmuş yara sağalmasını sürətləndirməyə qədər geniş spektrdə tətbiq olunur. Hipoallergenik quruluşu və FDA tərəfindən qida əlavəsi kimi təsdiqlənməsi onun təhlükəsizliyini gücləndirir. Lakin dozanı düzgün seçmək, mümkün yan təsirləri izləmək və xüsusi hallarda həkim məsləhəti almaq vacibdir. Xitozanın mikrob və viruslara qarşı antimikrobiyal təsiri tibbi sarğı və implant dizaynında yeni imkanlar açır. Müasir tədqiqatlar onun genetik, biotexnoloji və sinergik istifadəsini araşdırır, patentləşdirilmiş formulalar çıxarır. Qlobal trendlər xitozanın ekoloji təmiz və davamlı qaynaqlardan əldə olunmasını prioritet edir. Beləliklə, dəniz mənşəli biopolimer kimi xitozan qida, kosmetika və tibb sahələrində innovativ yanaşmalar üçün zəngin potensiala sahibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xitozan xitin deasetilləşməsi yolu ilə əldə olunan biopolimerdir. Əsasən dəniz xərçəngkimilərinin qabıqlarından çıxarılan xitin kimyəvi emalı nəticəsində əmələ gəlir. Deasetilləşmə prosesində asetil qrupları çıxarılaraq suda həllolma qabiliyyəti artırılır. Nəticədə tibbi və kosmetik tətbiq üçün uyğun xitozan əldə edilir.
Xitozan qanda xolesterinin azaldılmasına yardım edir, yağın sorulmasını bloklayır. Bağırsaq hərəkətlərini normallaşdıraraq həzm prosesini asanlaşdırır. Çəki itirmə proqramlarında kalori udulmasını azaldır. Diabetdə qlükoza səviyyəsinin sabitləşməsinə kömək edir.
Xitozan qidadan alınan piyin bağırsaqda sorulmasının qarşısını alır. Beləliklə, bədənə daxil olan kalori miqdarı azalır və arıqlama sürətlənir. Klinik tədqiqatlara görə, gündəlik 3-6 qram xitozan qəbul edənlərdə bədən kütlə indeksində əhəmiyyətli azalma müşahidə olunub. İştahın süni olaraq azaldılması olmadan tokluq hissi yaranır.
Xitozan qlikemik indeksin aşağı salınmasına səbəb olur və tip 2 diabet xəstələrində qlükoza piklərinin qarşısını alır. HbA1c göstəricilərinin 0,5–1,2% azalmasına yardımçı olduğu klinikalar tərəfindən təsdiqlənib. Qan şəkəri idarəetməsində digər dərmanlara sinergetik təsir göstərə bilər. Diabet müalicəsi zamanı həkim nəzarəti vacibdir.
Kosmetik formulalarda xitozan nəmləndirici film yaradaraq dəri səthində su itkisini azaldır. Polyelektrolit quruluşu sayəsində cildin elastikliyini artırır və yumşaqlıq verir. Antibakterial xüsusiyyətləri iltihablı səthlərin sağalmasını sürətləndirir. Hər yaş dəri tipi üçün uyğundur və allergik reaksiya riski minimaldır.
Saç baxım məhsullarında xitozan zədələnmiş saç liflərini örtərək qoruyucu qat yaradır. Amin qrupları ilə saç cövhərinə sıx birləşərək parıltı və yumşaqlıq verir. Dəriyə nüfuz edərək kökləri möhkəmləndirir və tökülməni azaldır. Həftəlik istifadədə saçın ümumi sağlamlığında yaxşılaşma müşahidə olunur.
Xitozan əksər hallarda yaxşı tolere edilir, lakin həddindən artıq qəbul bağırsaq pozğunluqları və qarın ağrısına səbəb ola bilər. Qan qatıqlığını azalda bildiyi üçün qan xəstəlikləri zamanı diqqətli olmaq lazımdır. Hamilə və laktasiya dövründə, allergik reaksiya keçirmiş şəxslər həkim məsləhəti almalıdır. FDA tərəfindən ümumi təhlükəsizlik etibarı verilmişdir.
Xitozan toz, kapsul və tablet şəklində qida əlavəsi kimi tələffuz olunur. Gündəlik tövsiyə olunan doza 1,2–6 qram ərzində dəyişir. Çəki itirmə üçün yeməkdən 30 dəqiqə əvvəl qəbul etmək daha effektlidir. Bol maye ilə birgə qəbulu bağırsaq keçişini asanlaşdırır.
Xitozan qida sənayesində çəki itirmə, xolesterin azaldıcı əlavələrdə, kosmetikada nəmləndirici kremlərdə, tibbdə yara sarğılarında geniş tətbiq olunur. Biotexnologiyada bərk filtrlər və dərman və daşıyıcı sistemlər hazırlamaq üçün istifadə edilir. O, ekoloji baxımdan davamlı material kimi sənaye tullantılarının emalında da perspektivlidir.
Uzunmüddətli qəbul zamanı xolesterin və şəkər nəzarətində stabil effekt təmin edilə bilər. Arıqlama prosesində davamlı qəbul daha da əhəmiyyət qazanır. Dəri və saç baxımında davamlı tətbiq də müsbət nəticələr verir. Lakin həkim nəzarəti və periodik analizlər zəruridir.
