Azərbaycan təbiətinin zəngin florası içərisində minilliklərdən bəri xalqın yaddaşında, gündəlik həyatında, mədəniyyətində və təbii şəraitində özünəməxsus yer tutan bitkilər az deyil. Bu bitkilər arasında Xədicəgülü xüsusi bir yerə malikdir. Xədicəgülü təkcə bir çiçəyin adı deyil, həm də tarix, mifologiya, xalq təbabəti və ədəbiyyatda dərin iz qoymuş simvoldur. Hər bölgənin öz flora mirası olduğu kimi, Xədicəgülü də Azərbaycanın bir sıra regionlarında həm təbiətin incisi, həm də mənəvi, estetik dəyər kimi yaşamaqdadır.
Xədicəgülü adı bir çox insan üçün nostalji, uşaqlıq xatirələri, nənə-baba bağları və bəzən də kənd həyatı ilə assosiasiya olunur. Hər bir kəndin, hər bir ailənin bağında bu gülə rast gəlinir və çox zaman nəsildən-nəsilə keçən ənənələrin bir parçası kimi qorunur. Bəzən evlərin pəncərəsində, bəzən bağların kənarında, bəzən isə xalq nağıllarında və lirik şeirlərdə adı çəkilən Xədicəgülü, həm təbiətin gözəlliyini, həm də xalqın həyat fəlsəfəsini əks etdirir.
Xədicəgülünün botaniki təsviri və mənşəyi
Xədicəgülü (latınca adı: Viola odorata, bir sıra yerlərdə isə bənövşə kimi də tanınır) – çoxillik, soyuğa və kölgəyə davamlı, ətriyyatlı, bəzək və dərman bitkisidir. Azərbaycan xalqı Xədicəgülünü əsasən yazın ilk aylarında açan, qısa gövdəli, zərif, bənövşəyi və ya ağ rəngli çiçəkləri olan bir bitki kimi tanıyır. Onun əsas fərqləndirici xüsusiyyəti xoş, təbii ətrinin olması və yazın gəlişini simvolizə etməsidir.
Bitkinin yarpaqları ürəkvari, kənarları xırda dişli, tünd yaşıl rəngdə olur. Çiçəkləri isə kiçik, zərif və parlaq bənövşəyi, bəzən də çəhrayı və ya ağ rəngdə olur. Xədicəgülünün kökü torpaq altında qalın rizom şəklində inkişaf edir və bu, bitkinin həm soyuğa, həm də quraqlığa dözümlülüyünü artırır.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Xədicəgülünə rast gəlmək mümkündür. Əsasən dağətəyi zonalarda, kölgəli, rütubətli yerlərdə və bağlarda daha çox yayılıb. Xalq arasında onun müxtəlif növlərinə rast gəlinir: yabanı, mədəni və bağ bənövşələri.
Xədicəgülünün adı və mənası
Xədicəgülü adının mənşəyi xalq arasında maraqlı rəvayətlər və nağıllarla bağlıdır. Rəvayətə görə, bu gül qədim zamanlarda “Xədicə” adlı bir qadının əziz xatirəsi üçün onun adını daşımağa başlayıb. Həmçinin, bəzən deyilir ki, Xədicəgülü baharın ən həssas, ən gözəl, ən saf duyğularını özündə birləşdirir və buna görə də gülə qadın adı verilib.
Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında Xədicəgülü adətən qadın zərifliyinin, həyalılığın, təmiz niyyətin simvolu kimi təqdim olunur. Bu ad həm də güldəki xüsusi bənövşəyi rəngin, saf ətrin və zərif gövdənin insan ruhunda yaratdığı gözəllik hissini ifadə edir.
Xədicəgülünün xalq təbabətində və tibbdə istifadəsi
Xədicəgülünün xalq təbabətində çox qədimdən istifadə olunması barədə zəngin məlumatlar mövcuddur. Bitkinin əsas istifadə hissəsi onun çiçəkləri və yarpaqlarıdır. Onun tərkibində efir yağları, flavonoidlər, alkaloidlər, vitaminlər və antioksidantlar var. Bu tərkib sayəsində Xədicəgülünün tibbi əhəmiyyəti çox böyükdür.
Ən çox istifadə sahələri:
- Soyuqdəymə və öskürək zamanı dəmləməsi içilir;
- Qan təmizləyici və iltihabəleyhinə təsir göstərir;
- Təravətləndirici və sakitləşdirici effekti var;
- Dəri xəstəliklərində (səpgilər, ekzema) xaricdən tətbiq olunur;
- Ağız yaralarında və boğaz ağrılarında qarqara şəklində istifadə olunur.
Cədvəl: Xədicəgülünün xalq təbabətində istifadə formaları
| İstifadə sahəsi | Hazırlanma və tətbiq forması |
|---|---|
| Soyuqdəymə, öskürək | Quru çiçəkdən çay və ya dəmləmə |
| Qan təmizləyici | Yarpaq və çiçək dəmləməsi |
| Dəri xəstəlikləri | Dəmləmə və ya məlhəm xaricdən istifadə |
| Sakitləşdirici təsir | Gül dəmləməsi, vannalar üçün əlavə |
| Boğaz ağrısı | Qarqara şəklində dəmləmə |
Xalq təbabətində bu gülün dəmləməsi bal, limon və digər təbii vasitələrlə birgə istifadə edilir. Ancaq unudulmamalıdır ki, bitkinin istifadə dozası və davamlılığı mütləq nəzərə alınmalı, ciddi xəstəliklərdə həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.
Xədicəgülünün ədəbiyyatda və folklorda yeri
Azərbaycan poeziyasında və xalq yaradıcılığında Xədicəgülü tez-tez sevgi, saflıq, zəriflik, utancaqlıq, gözəllik simvolu kimi işlədilir. Bir çox şairlərin qəzəllərində, bayatılarda, lirik şeirlərdə bu gülün adı çəkilir. Bayatılarda Xədicəgülü bəzən qız uşaqlarının saf ruhunun, bəzən də sevgidə xəcalət və utancaqlığın poetik simvolu kimi çıxış edir.
Nümunə:
Xədicəgülü, tənha çəmən,
Kölgəsində qaldı kədər,
Kim görsə, duyur sükutun,
Qəlbində açan bahar…
Bu tip poetik nümunələr xalqın Xədicəgülünə olan sevgi və ehtiramının sübutudur. Bir çox bölgələrdə qız övladına “Xədicəgülü” adı da verilir və bu, həm dini, həm də estetik dəyərlərin əksidir.
Xədicəgülünün becərilməsi və bağçılıqda rolu
Xədicəgülü həm yabanı, həm də ev şəraitində, dekorativ məqsədlə becərilə bilər. Əsasən, kölgəli, nəmli torpaqda yaxşı inkişaf edir, tez yayılır və baharın əvvəlindən yay ortasına kimi çiçək açır. Bitki az qulluq tələb edir, lakin torpağın həmişə rütubətli olmasına və günəşin birbaşa vurmadığı yerlərə üstünlük verir.
Toxumla, rizomun bölünməsi ilə çoxaldılır. Dekorativ məqsədlə həyət və bağlarda, parkların kənarlarında, gövdəaltı kölgəli sahələrdə əkilir. Eyni zamanda, Xədicəgülü torpaq eroziyasının qarşısını almaqda, torpağı zənginləşdirməkdə və bağa xüsusi ətr və rəng qatmaqda böyük rol oynayır.
Becərilmənin mərhələləri:
- Torpağın yumşaldılması və rütubətlənməsi
- Toxumun və ya rizom hissələrinin əkilməsi
- Nizamlı suvarma və kölgəliyin təmin edilməsi
- Zərərvericilərə qarşı müntəzəm yoxlama
- Qışda rizomun qorunması (soyuq bölgələrdə)
Xədicəgülünün ekoloji və təbiət üçün əhəmiyyəti
Xədicəgülü ekosistemdə əhəmiyyətli rol oynayır. Onun çiçəkləri tez-tez arılar, kəpənəklər və digər tozlayıcı həşəratlar üçün ilk yaz yeməyinə çevrilir. Bu isə təbiətdə bioloji müxtəlifliyin qorunmasında mühüm amildir. Həmçinin, bu bitkinin çoxillik olması torpaq örtüyünün qorunmasına, eroziyanın qarşısının alınmasına kömək edir.
Xədicəgülünün ətri və gözəlliyi insanlarda yaz fəsli ilə bağlı sevinc və pozitiv emosiyalar yaradır, bağçılıqda isə onun istifadəsi estetik zövqün formalaşmasında xüsusi yer tutur.
Xədicəgülü ilə bağlı inanc və ənənələr
Azərbaycan kəndlərində və bəzi şəhər məhəllələrində Xədicəgülünə mistik, simvolik yanaşma da mövcuddur. Xalq arasında belə bir inam var ki, Xədicəgülü baharın ilk işarəsidir və evin, ailənin bərəkətinin, xoş niyyətinin rəmzidir. Bəzən bu gül məhəbbət, sədaqət və ailə xoşbəxtliyi arzusu ilə hədiyyə edilir.
Xüsusilə Novruz bayramı ərəfəsində Xədicəgülünün ilk çiçək açması xalq arasında yeni ilin, yenilənmənin, xoşbəxtliyin başlanğıcı kimi qəbul edilir.
Xədicəgülünün Azərbaycan toponimiyasında və adlar sistemində yeri
Xədicəgülü adı bəzən yer adlarında, kənd və məhəllə adlarında, hətta qız övladlarının adında rast gəlinir. Bu, xalqın təbiətə və bitkilərə verdiyi dəyərin göstəricisidir. Bəzi ailələrdə “Xədicəgülü” adı nəsil-nəsil ötürülür və ailənin qadınlarının saf və zərif ruhunun simvolu hesab edilir.
Xədicəgülünün elmi tədqiqatlarda və beynəlxalq aləmdə tanınması
Azərbaycanda və dünyanın müxtəlif botanika elmi mərkəzlərində Xədicəgülü (Viola odorata) müxtəlif tədqiqatların obyektidir. Onun farmakoloji xüsusiyyətləri, biomüxtəliflikdə rolu və ekoloji uyğunluğu haqqında geniş elmi məqalələr mövcuddur. Bir çox ölkədə Xədicəgülü dərman sənayesində, kosmetologiyada və dekorativ bağçılıqda geniş istifadə edilir.
Xədicəgülü Azərbaycan təbiətinin, xalq mədəniyyətinin, folklorunun və gündəlik həyatının ayrılmaz bir parçasıdır. O, həm təbii gözəllik, həm də mənəvi, simvolik dəyər kimi nəsildən-nəsilə ötürülür. Xədicəgülünü qorumaq, təbiətdə və mədəniyyətdə yaşatmaq, gələcək nəsillərə bu zəngin irsi çatdırmaq hər birimizin borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Xədicəgülü (Viola odorata) — yazda çiçək açan, bənövşəyi və ya ağ çiçəkləri olan, xoş ətirli çoxillik dərman və bəzək bitkisidir.
Azərbaycanın dağətəyi, meşəlik və kölgəli rütubətli ərazilərində, eləcə də kənd və şəhər bağlarında geniş yayılıb.
Bitkinin çiçəkləri və yarpaqları soyuqdəymə, öskürək, iltihab, dəri xəstəlikləri və sakitləşdirici məqsədlərlə istifadə olunur.
Kölgəli, nəmli torpaqda, az qulluqla toxum və rizom bölünməsi yolu ilə asanlıqla çoxaldıla bilər.
Adı xalq rəvayətlərinə görə qadın zərifliyi, saf niyyət və bahar müjdəsi ilə əlaqələndirilir və folklorda tez-tez rast gəlinir.
Onun bənövşəyi və ya ağ rəngli, güclü, xoş ətri olan çiçəkləri yaz fəsli və yenilənmə simvolu kimi qiymətləndirilir.
Bağlarda dekorativ, torpağı zənginləşdirən, kölgəlik yerləri bəzəyən və arıların ilk yaz yeməyini təmin edən bitkidir.
Azərbaycan poeziyası, bayatılar və xalq nağıllarında Xədicəgülü qadın saflığı və bahar sevincinin simvolu kimi tez-tez təqdim olunur.
Doza və tətbiq müddətinə riayət edilməli, xüsusilə ciddi xəstəliklərdə həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
Biomüxtəlifliyin qorunmasında, tozlayıcı həşəratların qidalanmasında, yaz təbiətinin canlanmasında və torpağın qorunmasında mühüm rol oynayır.
