Azərbaycanda 20‑ci əsrin əvvəllərində həm elmi‑texniki, həm siyasi sahələrdə əhəmiyyətli iz qoymuş şəxsiyyətlərdən biri Xudadat bəy Məlik‑Aslanovdur. O, həm mühəndis‑alim, həm dövlət xadimi, həm də ixtiraçı kimi tanınıb. Şuşanın Taynaq kəndində doğulan Məlik‑Aslanov, ali təhsilini Sankt‑Peterburqun Yol Mühəndisliyi İnstitutunda bitirərək ölkəyə dəyərli biliklərlə geri dönüb. Onun peşəkar fəaliyyəti Transqafqaziya dəmir yollarının inkişafı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılması dövründə özünü göstərib. O, AXC‑də yollar, poçt və teleqraf naziri kimi mühüm vəzifələrdə çalışıb və Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə xüsusi töhfələr verib. Sovet dövründə də elmə və təhsilə həsr edilmiş fəaliyyəti davam edib, ama təəssüf ki, Stalin repressiyaları dövründə həbs edilərək ömrünün sonlarını həbsxanada keçirməli olub. Onun bərpa olunub xatirəsinin yüksək qiymətləndirilməsi 1959‑cu ildə baş verib. Məlik‑Aslanov həm elmi‑texniki, həm siyasi, həm də humanist baxımdan Azərbaycan tarixinin parlaq simalarındandır. Onun həyatı və fəaliyyəti həm müasir Azərbaycan gəncləri, həm də alimlər üçün zəngin ilham mənbəyidir.
Təhsili və mühəndislik fəaliyyəti
Xudadat bəy 1898‑ci ildə Şuşa realnı məktəbini bitirib, 1904‑cü ildə Sankt‑Peterburq Yol Mühəndisliyi İnstitutunu birinci dərəcəli diplomla başa vurub . Bundan sonra altı ay müddətində Voloqda‑Petrozavodsk dəmir yolunun tikintisində mühəndis kimi çalışıb
1905‑ci ildə Tiflisdə Zaqafqaziya Dəmir Yolu İdarəsində mühəndis, stansiya rəisinin köməkçisi, sonradan isə Suram aşırımı keçidində yol xidməti rəisi vəzifələrində fəaliyyət göstərib O, həmçinin Çiatura marqans mədənlərinə ensiz zolaqlı dəmir yolunun çəkilişində iştirak edib. Peterburqda tədqiqat yönümlü fəaliyyət göstərərək dörd elmi məqaləsi nəşr olunub
Siyasi və dövlətçilik fəaliyyəti
Fevral inqilabından sonra Müvəqqəti Hökumətin sərəncamı ilə Xudadat bəy Transqafqaziya Dəmir Yolu üzrə komissar təyin olunub 1918‑ci ilin aprelində isə Zaqafqaziya Federativ Respublikasında dəmir yol nəqliyyatı naziri olub.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra o, yollar, poçt və teleqraf naziri vəzifəsində çalışıb (1918–1920) . Həmçinin ticarət, sənaye və ərzaq naziri kimi təyin edilib. Onun təşəbbüsü ilə Bakıdakı ilk dəmiryolu ixtisaslı kadrların təlimi üçün məktəb açılıb və əlifba islahatı istiqamətində layihələr hazırlanıb.
Elmi və akademik fəaliyyəti
Sovet hakimiyyəti dövründə Məlik‑Aslanov Azərbaycan Politexnik İnstitutunda yol və inşaat fakültəsinin dekanı və professoru kimi fəaliyyət göstərib . O, Bakı–Culfa dəmiryolunun tikintisində və SSRİ‑də ilk elektrik qatarının (elektrichka) istifadəyə verilməsində mühüm rol oynamışdır
1929‑cu ildə Baku metrosunun layihələndirilməsi ideyasını irəli sürüb, bu layihə praktiki olaraq 1967‑ci ildə reallaşıb . Elm və təhsil sahəsində sayı 10‑u keçən məqaləsi və iki kitabı nəşr olunub
Həbs və repressiyalar
1930‑cu ildə Stalin repressiyaları nəticəsində həbs olunub, Bayıl həbsxanasında mühakimə edilib və 5 il azadlıqdan məhrum edilib. Azad edildikdən sonra institutlarda müəllimlik fəaliyyətinə qayıdıb, amma 1934‑cü ildə yenidən həbs edilərək Sibirə sürgün edilib. 1935‑ci ildə həbsdən olan işlərdə həyatını itirib. Onun xatiri yalnız 1959‑cu ildə bərpa olunub .
Ailə həyatı və şəxsiyyəti
Xudadat bəy 1906‑cı ildə Maria Aleksandrova ilə evlənib. Onlar övlad sahibi olmayıb, ancaq qardaşının uşaqlarını övladlığa götürüb . Partiya mənsubiyyəti olmadan bitərəf qalıb. Lakin zəngin biliyi, elmi yanaşması və dövlətçilik məsuliyyəti ilə seçilib .
Xudadat bəy Məlik‑Aslanovun rolu və mirası (Cədvəl)
| Sahə | Fəaliyyət və təsir |
|---|---|
| Mühəndislik | Zaqafqaziya dəmir yollarının inkişafında mühüm rol |
| Dövlətçilik | AXC‑də yollar, poçt və teleqraf naziri, parlament deputatı |
| Təhsil və elmi | İlk azərbaycanlı yollar professoru, akademik təlim və nəşriyyat |
| İnnovasiya | Elektrichka və metro layihəsi ideyaları |
| Repressiya və nəticə | Stalin repressiyaları qurbanı, ölüm və sonradan bərpa edilib |
Xudadat bəy Məlik‑Aslanov Azərbaycan xalqının həm elm, həm də dövlətçilik sahəsində böyük xidmətlər göstərmiş nadir simalarından biridir. O, təhsili və peşəkar fəaliyyətini ölkəsinin gələcəyi üçün xərcləmiş, elm və infrastruktura əvəzsiz töhfələr vermişdir. Həm mühəndis, həm dövlət xadimi, həm də müəllim kimi illərlə formalaşdırdığı izlər bugünkü Azərbaycan cəmiyyətinə yön verən dəyərlərin daşıyıcısıdır. Sovet repressiyalarına baxmayaraq, onun xatirəsi və əməyinə verilən dəyər unutulmayan və qorunan bir mirasdır. Xudadat bəyin akademik fəaliyyətləri, elmi ideyaları və infrastruktur yönümlü təşəbbüsləri gələcək nəsillərə örnək olacaq səviyyədədir. Adının və xidmətinin yad edilməsində dirçəliş ruhu, milli həqiqətlərə sadiqlik və cəmiyyətə xidmət idealları əksini tapır. Onun həyatı – həm bir səhifə, həm Azərbaycan tarixində bir dönəm, həm də yeni nəsillər üçün davam edən bir ilham qaynağıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Xudadat bəy Məlik‑Aslanov 1879‑cu ildə Şuşa qəzasında anadan olmuş, mühəndis, dövlət xadimi, elmi‑texniki sahədə ilk azərbaycanlı professorlardan biridir. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində yollar, poçt və teleqraf naziri vəzifəsində çalışmışdır. Sovet dövründə isə professor kimi fəaliyyət göstərmiş, metro ideyasını irəli sürmüşdür. 1935‑ci ildə repressiya nəticəsində həyatını itirmiş və 1959‑cu ildə bərpa olunmuşdur.
Xudadat bəy 1904‑cü ildə Sankt‑Peterburq Yol Mühəndisliyi İnstitutunu birinci dərəcəli diplomla bitirmişdir. Bu təhsil onun sonrakı mühəndis və elmi fəaliyyətlərinin əsasını təşkil etmişdir. Təhsilini Taghiyev tərəfindən dəstəklənərək başa vurmuşdur. Məlik‑Aslanov bu diplomla həm texniki, həm siyasi fəaliyyətlərinə güclü zəmin yaradıb.
O, Transqafqaziya dəmir yolu komissarı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində yollar və poçt‑teleqraf naziri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həmçinin ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin səlahiyyətlərini yeri‑götürmüşdür. Sovet dönəmində ali təhsil müəssisələrində professor və dekan vəzifəsində işləyib. Metro və elektrik qatarı layihələrinin təşəbbüskarı kimi tanınır.
Xudadat bəy Bakı‑Culfa dəmir yolu və SSRİ‑nin ilk elektrik qatarının yaradılmasında mühüm rol oynayıb. Metro sisteminin təməli ideyasını vermiş, eləcə də dəmiryolu mütəxəssisləri yetişdirən məktəb açılmasına təşəbbüs göstərmişdir. Elmi məqalələri və nəşr olunmuş kitabları mövcuddur. İnnovasiya və təhsil sahəsində öncül addımlar atmışdır.
Stalin repressiyaları dövründə ilk olaraq 1930‑cu ildə həbs olunub və 5 illik həbs cəzası alıb. 1933‑cü ildə azad edilib və təhsil sahəsində fəaliyyətini bərpa edib. Təəssüf ki, 1934‑cü ildə yenidən həbs olunaraq Sibirə sürgün edilib və 1935‑ci ildə həbsdə dünyasını dəyişib. 1959‑cu ildə hüquqi bərpa olunmuşdur.
Həyatı boyu siyasi partiyaya mənsubluq nümayiş etdirməyib və bitərəf qalmışdır. Tələbəlik illərində RSDFP‑yə üzv olsa da, sonradan heç bir siyasi partiyaya qoşulmayıb. Siyasi fəaliyyətində həmişə peşəkarlıq və milli maraqlara önəm verib. O, dövlət siyasətində bilik və bacarığını əsas götürməklə seçilib.
Xudadat bəy 1906‑cı ildə Maria Aleksandrova ilə evlənib. Uşaq sahibi olmayıb, ancaq qardaşının uşaqlarını övladlığa götürüb. Ailəsi haqqında geniş məlumat yoxdur, amma bu münasibət onun şəxsiyyətinin humanist tərəfini əks etdirir. Ailə həyatı sadə və ailə bağlarını qoruyan şəxs kimi tanınır.
Xudadat bəy AXC parlamentinin üzvü olub və Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsində iştirak edib. O, parlamentdə “Müstəqillər fraksiyası”nın təmsilçisidir. Parlament fəaliyyətində yollar və infrastruktur məsələlərinə xüsusi diqqət yetirib. Parlamentdə təkcə nazir deyil, həm də strateji qərarların qəbuluna təsir göstərən şəxs olub.
1959‑cu ildə Soviet hakimiyyəti tərəfindən hüquqi bərpa olunması onun günahsızlığına ictimai tanıma vermişdir. Bu bərpa həm tarixdə haqqa qayıdış, həm də cəmiyyətin düşüncə və ədalət meyarlarına sadiqliyin nümunəsidir. O, Azərbaycan tarixində təmiz vətəndaş kimi yad edilir. Bərpa onun mirasının qorunmasına şərait yaradıb.
Onun mirası elmi, dövlətçilik və peşəkarlıq dəyərlərinin birləşməsidir. Gənc nəsillər üçün milli qürur və vətənpərvərlik nümunəsidir. Elm və təhsilin inkişafına verdiyi töhfələr bugünkü Azərbaycan infrastrukturunun təməlindədir. Xudadat bəy həm keçmiş, həm də gələcək üçün əhəmiyyətli simadır.
