Xüms mövzusu İslam maliyyə hüququnda dərin köklərə malik ibadətlərdən sayılır. Qurani-Kərim Tövbə surəsinin 41-ci ayəsində «qənimətlərin beşdə biri» ifadəsi ilə təsdiqlənən bu vacib öhdəlik sosial ədalət sisteminin mühüm dayağına çevrilib. Müsəlman insan illik qazancının müəyyən hissəsini paylaşaraq həm mənəvi rahatlıq tapır, həm də cəmiyyətin rifahına töhfə verir. Xüms zəkatdan fərqli olaraq bütün müsəlmanlara deyil, yalnız müəyyən şərtlərə cavab verən gəlirlərə tətbiq olunur və il sonundakı artığa, mədən və dəniz sərvətlərinə, qarışıq mala, torpaq alış-satışı mənfəətinə, xəzinə tapıntısına, eləcə də qənimətlərə şamil edilir. Şiə fiqhində xümsün tətbiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir; bu məbləğ iki bərabər hissəyə bölünərək seyyid ehtiyaclılarına və İmam payına ayrılır. İmam payı bu gün mərcəyi-təqlidlərin idarəsində dini elm ocaqlarını, humanitar layihələri, ehtiyaclı ailələri, təbii fəlakət qurbanlarını dəstəkləyir. Müasir dövrdə onlayn ticarət, investisiya dividendləri və kriptovalyuta gəliri kimi yeni iqtisadiyyat formaları da xüms müzakirəsinə daxil edilib. Fiqh alimləri əsas prinsipi dəyişməz saxlayır: real mənfəət il sonunda artığa çevrilirsə beşdə biri ayrılır. Xüms ödəmək şəxsi xəsislik, israf və mənfəətpərəstlik kimi mənfi halları zəiflədir, paylaşma mədəniyyətini möhkəmləndirir. Şəffaf elektron ödəniş kanalları, rəsmi fondlar və etibarlı nümayəndələr xüms praktikası üçün əlverişli imkanlar yaradır. Gəlirin bir qisminin ilahi razılıq naminə sərf olunması insanın ruhunu saflaşdırır, iqtisadi dövriyyəni sağlamlaşdırır, elm və mədəniyyət mərkəzlərini yaşadır.
Xümsün Şəri Mahiyyəti
Xüms Qurani-Kərimdə açıq şəkildə təsbit olunmuş maliyyə ibadətidir. Tövbə surəsinin 41-ci ayəsi qənimət gəlirlərinin beşdə birinin Allah, Rəsul, Əhli-beyt və ehtiyac sahibləri üçün ayrılmasını buyurur. İslam hüququ bu hökmü yalnız hərbi qənimətlə məhdudlaşdırmayaraq ticarət artığına, torpaq gəlirinə, təbii ehtiyatların istismarından əldə edilən mənfəətə də şamil edib. Bu genişləndirmə sosial bərabərliyi dinamik saxlayır və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında maliyyə körpüsü yaradır.
Peyğəmbər dövründə qənimət anlayışı daha çox hərbi gəlirlərlə əlaqəli idi. Lakin ictimai-iqtisadi münasibətlərin inkişafı imamları və fiqh alimlərini xümsü müxtəlif gəlir mövcudluğuna tətbiq etməyə vadar etdi. Nəticədə cəmiyyətin elm, təbliğat, sosial yardım sistemləri üçün stabilləşdirilmiş maliyyə mənbəyi formalaşdı. Bu gün xüms gəlir strukturunu nizamlayan mənəvi mexanizm kimi aktuallığını qoruyur.
Xümsün Vacib Olduğu Maddələr
Şiə fiqhində xüms yeddi əsas maddəyə vacib sayılır: illik artıq gəlir, mədən sərvətləri, dəniz məhsulları, qarışıq mal, torpaq alış-satışı mənfəəti, xəzinə tapıntısı və hərbi qənimət. Hər bir maddənin nisab, yəni minimal məbləğ sərhədi klassik fıqh kitablarında dəqiq göstərilir ki, suallar minimuma ensin.
Məsələn, mədən sərvətinə xüms tətbiqi üçün çıxarılan qızıl, gümüş, mis və ya neftin dəyəri 105 qram qızıl ekvivalentini keçməlidir. Xəzinə tapıntısı halında da eyni nisab mövcuddur. Qarışıq mal isə halal-haram mallar ayrılmaz şəkildə birləşəndə xümsa səlahiyyətli vasitə kimi müraciət edir və məbləğin beşdə birinin ödənməsi qalan hissəni halal edir.
İllik Artıq Gəlirin Hesablanması
İstənilən şəxs xüms ili üçün özünə əlverişli tarix seçir; ad günü, yeni il və ya Ramazan əvvəli kimi. İl bitəndə bütün gəlirlər toplanır, zəruri xərclər çıxılır, qalan artığın beşdə biri ayrılır. Zəruri xərclərə mənzil, qida, təhsil, tibbi xidmət, nəqliyyat və sosial öhdəliklər daxildir.
Əgər ailənin lüks sayılan xərcləri olarsa bunlar artıq kimi qiymətləndirilir. Onlayn satış, investisiya dividendləri, kirayə mənfəəti, sənaye gəlirləri — hamısı bir yerdə nəzərə alınır. Planlı büdcə aparmaq xümsü düzgün icra etməyə kömək edir, illik maliyyə intizamı yaradır.
Xümsün Bölüşdürülməsi
Toplanan məbləğ iki bərabər hissəyə bölünür. Birinci hissə «səhme-sədat» adlanır və yalnız Peyğəmbər nəslindən olan ehtiyaclı seyyidlərə verilir. İkinci hissə «səhme-imam»dır; bu gün mərcəyi-təqlidlərin qərarına əsasən dini təhsil mərkəzləri, humanitar proqramlar, elmi tədqiqatlar və sosial layihələrə yönləndirilir.
Seyyid olmayan şəxslər səhme-sədat payından istifadə edə bilməz. Səhme-imamın xərclənməsi üçün icazəsiz təşəbbüs qəbul edilmir; məbləğ rəsmi nümayəndələr vasitəsilə təyin olunmuş sahələrə çatdırılmalıdır. Bu qayda həm şəffaflığı, həm də mənbənin məqsədyönlü istifadəsini təmin edir.
Xüms Ödəmə Qaydası və Niyyət
Xüms niyyətlə başlayır: şəxs qəlbində «il ərzində artan qazancımın xümsünü Allah rizası üçün ayırıram» deyir. Ardınca məbləği etibarlı mərcə nümayəndəsinə və ya rəsmi fonda təqdim edir, qəbz götürür. Niyyət şifahi olsa da qəlbi sədaqətlə bağlamaq əsasdır.
Elektron bank köçürmələri, onlayn ödəniş platformaları vasitəsilə xüms göndərmək də icazəlidir. Əsas məsələ alıcının səlahiyyətli qurum olmasıdır. Bəzi mərcələr müəyyən layihələr üçün fərdi sərf icazəsi verə bilər; bu halda şəxs həmin icazəni yazılı və ya elektron formada saxlamalıdır.
Müasir İqtisadiyyat və Xüms
Rəqəmsal iqtisadiyyat yeni gəlir formaları yaradıb. Fiqh araşdırmaları onlayn reklam mənfəəti, kənar xidmət honorarı, kriptovalyuta satışından alınan qazancı illik artığa daxil edir. Satılmamış kriptovalyutanın qiymət artımı likvid sayılmadığından xüms üçün əsas sayılmır.
İnvestisiya portfellərində dividendlər nəğd vəsait kimi qəbul edilərək artığa əlavə olunur. Beynəlxalq səviyyədə iş görən müsəlman sahibkar elektron qəbzlərlə xərc-gəlir balansını saxlayır, ilin sonunda xüms hesablamasını dəqiq aparır. Bu yanaşma həm fiqhi öhdəlik, həm də şəffaf biznes etikasını möhkəmləndirir.
Xüms və Sosial Ədalət
Xüms fondları cəmiyyətin ehtiyaclı təbəqələrini və dini-elmi müəssisələri dəstəkləməklə sosial məsuliyyət körpüsü qurur. Maddi imkanı yüksək olanlar xüms vasitəsilə az təminatlı seyyidlərə yardım edir, təhsil və təbliğat layihələrinə töhfə verir, beləliklə iqtisadi bərabərlik prinsipinə real töhfə verir.
Yardım fondları vasitəsilə tələbə təqaüdləri, pulsuz mədəni tədbirlər, tibbi yardım proqramları maliyyələşdirilir. Bütün bunlar cəmiyyətin bilik səviyyəsini, sağlamlıq göstəricilərini və mədəni həyatını yüksəldir. Xüms paylaşma kültürünü praktikaya çevirir, vəhdət hissini möhkəmləndirir.
Xümsün Vergi Sistemi ilə Müqayisəsi
Dövlət vergisi hüquqi məcburiyyət, xüms isə ilahi ibadət kimi fərqli motivasiya mənbəyinə malikdir. Vergi ümumi büdcə proqramlarını dəstəkləyir, xüms isə konkret dini və sosial sahələri maliyyələşdirir. Hər iki sistem bir-birini tamamlayır və ziddiyyət yaratmır.
Şəriət dövlət vergisinin ödənilməsinə maneə saymır. Müsəlman həm qanuni vergisini verir, həm də xüms borcunu yerinə yetirir. Beləliklə, hüquqi-maliyyə öhdəlikləri ilə mənəvi məsuliyyət qovuşur, şəffaf və ədalətli iqtisadi model qurulur.
| Xüms Maddəsi | İzah | Nisab Həddi |
|---|---|---|
| İllik artıq gəlir | Xərclərdən qalan xalis mənfəət | Minimum hədd yoxdur |
| Mədən sərvətləri | Qızıl, gümüş, mis, neft və s. | 105 qram qızıl dəyəri |
| Dəniz məhsulları | İncil, mirvari, kəhrəba, balıq | Satış dəyərinə görə |
| Qarışıq mal | Halal-haram mallar ayrılmazsa | Beşdə biri ödənilir |
| Torpaq gəliri | İcarə, satış mənfəəti | Nisab tələb olunmur |
| Xəzinə tapıntısı | Gizli dəfinə, antik əşya | 105 qram qızıl dəyəri |
| Hərbi qənimət | Düşməndən götürülən mal | Tam dəyərin 1/5-i |
Xüms maddi nemətləri paylaşmağın, ruhi dəyərləri möhkəmləndirməyin və cəmiyyətdə bərabərliyi qorumağın misilsiz mexanizmidir. Il ərzində artan gəlirin beşdə birini sərf etmək insanı planlı xərc vərdişinə, xəsislikdən uzaq davranışa yönləndirir. Şəffaf ödəniş kanalları və etibarlı fondlar xümsün doğru ünvana çatmasını təmin edir, elm ocaqları, humanitar layihələr, sosial rifah proqramları dayanıqlı maliyyə mənbəyi qazanır. Bu ibadət fərdləri yalnız maddi sərvətlərlə deyil, mənəvi dəyərlərlə də bağlayır. Xüms vasitəsilə cəmiyyətdə inam, birlik, mərhəmət kimi prinsiplər güclənir; iqtisadi imkanlar ədalətli bölüşdürülür; elm, mədəniyyət, təhsil institusiyaları güc toplayır. Maddi sərvət nə qədər artsa, xümsün faydaları da o qədər geniş yayılır və insanlığa xidmət missiyası böyüyür.
Ən Çox Verilən Suallar
Xüms illik qazancın və müəyyən xüsusi gəlirlərin beşdə birini dini və sosial məqsədlərə ayırmaqdır. Quranda açıq göstəriş olduğuna görə ibadət statusu daşıyır. Sosial ədalət yaratmaq, elm və humanitar layihələri dəstəkləmək üçün maliyyə mənbəyi formalaşdırır. Şəxsin mənəvi kamilliyinə və cəmiyyətin rifahına eyni anda xidmət edir.
Həddi-bulüğa çatmış, ağıl sahibi şiə müsəlman illik gəlirində artıqlıq yaranarsa xüms ödəməlidir. Qanuni xərclər çıxıldıqdan sonra qalan hissə artığa çevrilir. Mədən, xəzinə tapıntısı və torpaq mənfəəti kimi xüsusi gəlirlər də nisab həddini keçdikdə xümsə tabedir. Ailə xərcləri altında qalan şəxslərə xüms vacib olmur.
Zəkat müsəlmanların mal-dövlətinin müxtəlif kateqoriyalarına tətbiq olunan sosial vergidir və nisab faizi dəyişkəndir. Xüms isə konkret yeddi maddəyə, xüsusən illik artığa şamil olunur və hər zaman beşdə bir miqdarında sabitdir. Zəkat ödənişçilərin geniş kütləsini əhatə edir, xüms daha spesifik gəlir növlərinə yönəlib. Hər ikisi cəmiyyətin rifahını hədəfləyir, lakin şəri çərçivələri fərqlidir.
Şəxs öz büdcəsinə uyğun istənilən tarixi xüms ili kimi seçə bilər. Əsas şərt eyni tarixi sabit saxlayaraq hər il eyni gündə hesab aparmaqdır. İli dəyişdirmək vacib səbəb olduqda mümkündür, lakin mərcəyi-təqliddən icazə almaq tövsiyə olunur. Dəyişiklik zamanı yeni ilin başlanğıcına qədərki müddətin artığı da nəzərə alınmalıdır.
Yığılan məbləğ bərabər şəkildə iki hissəyə ayrılır: «səhme-sədat» seyyid ehtiyaclılarına verilir, «səhme-imam» isə mərcəyi-təqlidlərin göstərişi ilə dini-elmi və sosial layihələrə xərclənir. Şəxsin özbaşına bölgü aparması icazəsiz olduqda etibarsız sayılır. Doğru bölüşdürmə həm ibadətin şəri şərtidir, həm də şəffaflığı təmin edir.
Kriptovalyuta portfelində dəyər artımı satış olmadıqca likvid gəlir sayılmır. Satışdan əldə edilən kassa fərqi illik artığa daxil edilir və beşdə biri xüms kimi ayrılır. Bəzi mərcəyi-təqlidlərin kripto barədə əlavə fətvaları var, ona görə şəxsin mərcəsinin rəsmi qərarına müraciət etməsi tövsiyə olunur. Əsas prinsip real mənfəətin mövcudluğudur.
Halal və haram mallar qarışdıqda ayrışdırmaq mümkün olmazsa beşdə bir məbləği xüms kimi vermək qalan hissəni halal edir. Əgər haram hissənin həcmi məlumdursa əvvəlcə sahiblərinə qaytarmaq tələb olunur. Qalan məbləğ artığa çevrilirsə xüms hesablanır. Bu qayda vicdan rahatlığı və malın təmizliyi üçün vacibdir.
Şüurlu şəkildə xümsdən yayınmaq günah sayılır və ödənilməmiş məbləğ borc olaraq qalır. Sonradan ödəmək üçün əvvəlcə geridə qalan illərin borcu hesablanmalı, ardınca cari ilin xümsü ayrılmalıdır. Borcun bağlanması ibadətin qəbuluna və mənəvi məsuliyyətin yüngülləşməsinə səbəb olur. Ödənilmədiyi halda malın halal olması şübhə altına düşür.
Xüms fondu dini təhsil müəssisələri, elm mərkəzləri, humanitar layihələr və ehtiyaclı ailələr üçün dayanıqlı maliyyə mənbəyidir. Təqaüd proqramları, tibbi yardım və təbii fəlakət dəstəyi kimi sosial layihələri maliyyələşdirir. Maddi dəstək alan təbəqələr cəmiyyətə inteqrasiya şansı qazanır. Beləliklə, iqtisadi bərabərlik və sosial həmrəylik güclənir.
Dövlət vergisi hüquqi məcburiyyətdir və ictimai xidmətləri maliyyələşdirir. Xüms isə ilahi ibadət olub sosial ədaləti dini çərçivədə təşviq edir. Şəriət dövlət vergilərinin ödənməsinə maneə görmür; müsəlman həm vergisini, həm də xümsünü ödəyərək iki məsuliyyəti ayrı-ayrılıqda yerinə yetirir. Bu praktika şəffaf və ədalətli iqtisadi davranışı möhkəmləndirir.
