Əkinçilik ənənələri ilə zəngin olan Azərbaycan kəndində xış sadə bir təsərrüfat aləti yox, tarixin, mədəniyyətin, əmək və torpaq sevgisinin simvoludur. Hər kəndlinin yaddaşında xışın səsi, torpağa dəyən bıçağının qoxusu, torpağın çevrilən qatlarında doğulan yeni ümidlər yaşayır. O, əsrlər boyunca minlərlə ailənin dolanışığının, zəhmətinin, gündəlik ritminin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Uzaq dağ kəndindən aran düzənliyinə qədər hər bölgədə xışın öz yeri, öz rolu, öz fəlsəfəsi olub. O, torpaqla insan arasında görünməz bir körpü, zəhmətin, əməksevərliyin, təbiətə dərin bağlılığın ifadəsidir.
Azərbaycan kəndinin mənzərəsi xışsız təsəvvür oluna bilməzdi. Yaz gəlib torpaq qoxusu havaya qarışanda, qışdan çıxan kəndli ilk olaraq xışı götürüb, heyvanı qoşub tarlaya çıxırdı. Torpaq şumlanır, yer yeni həyat üçün hazırlanırdı. Kənd evlərinin bir küncündə asılan, illərlə istifadə olunan köhnə xışlar hələ də bir çox ailənin yaddaşında, həyətlərdə xüsusi dəyər daşıyır. Bu gün kənd təsərrüfatı texnikası və müasir şum maşınları olsa da, xışın yerini heç nə tam doldura bilmir.
Xışın Tarixi Kökü və Zamanla Dəyişən Forması
Xışın yaranma tarixi Azərbaycan ərazisində əkinçiliyin ilkin mərhələsinə, min illər əvvələ dayanır. İlk kənd təsərrüfatı alətləri arasında xış ən qədimlərdəndir və tunc dövrünə, hətta bəzən daha əvvələ aid nümunələr tapılıb. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində taxta, daş və sonralar dəmirdən hazırlanan şum alətləri geniş yayılıb.
Tarix boyu xışın forması, ölçüsü və materialı kənddən-kəndə, hətta ailədən-ailəyə fərqli olub. Dağ kəndlərində daha yüngül və dar xışlar üstünlük təşkil edirdi, çünki sərt torpaqları çevirmək asan deyildi. Düzənliklərdə isə iri və ağır xışlar istifadə olunurdu. Xışın əsas üstünlüyü onun sadə quruluşunda, həm də çevikliyində idi. Usta xış düzəldəndə kəndlinin torpaq növünü, heyvanını və ehtiyacını mütləq nəzərə alırdı. Çox vaxt xışın gövdəsi üçün bərk ağac – qoz, tut, fındıq seçilərdi. Bıçaq isə ustanın xüsusi döymə üsulu ilə hazırladığı dəmir və ya poladdan düzəldilirdi. Bəzi kəndlərdə xış ustaları sənətkar kimi tanınır, onların əl işi illərlə istifadə edilirdi.
Xışın bu qədər uzunömürlü olması onun nə qədər həyat üçün vacib, davamlı və etibarlı olduğunun göstəricisidir. Texnika dövründə belə bəzi torpaq növləri üçün və ya kiçik sahələrdə xışdan istifadə praktiki olaraq davam edir. Bəzi kənd evlərində hələ də ailənin simvolu kimi ən yaxşı xışın saxlanılması qədim ənənədir.
Xışın Quruluşu və İstifadə Prosesinin Xüsusiyyətləri
Xışın əsas hissələri gövdə (çərçivə), bıçaq, sap, bəzən isə əlavə ucluqlar və qoşqu yerləridir. Sadə görünən bu alət əslində torpağın şumlanmasında, hava və su dövranının yaxşılaşdırılmasında, toxumun yerə daha yaxşı düşməsində əvəzsiz rol oynayır. Ənənəvi olaraq xış heyvana – öküz, at, camış – qoşulurdu. Kəndli səhər tezdən xışı qoşub, arxasında dayanıb birbaşa öz əli ilə torpağı çevirirdi. Burada hər bir hərəkət dəqiqlik və diqqət tələb edirdi, çünki torpağın keyfiyyəti, gələcək məhsulun bolluğu, hətta ailənin qış ruzisi xışdan düzgün istifadə bacarığından asılı idi.
İstifadə qaydaları bölgədən-bölgəyə fərqlənirdi. Məsələn, dağ kəndində torpaq tez-tez daşlı və bərk olduğu üçün xışı yavaş, ardıcıl və səbrlə sürmək lazım gəlirdi. Aran yerlərində isə böyük sahələr sürətlə, geniş zolaqlarla şumlanırdı. Xışın sapı kəndlinin əlinin böyüklüyünə uyğun seçilər, bəzən ucları xüsusi naxışlarla işlənərdi. Bu detallar həm əl rahatlığı, həm də şəxsi münasibət baxımından önəmli idi.
Bəzən xış yalnız şum üçün deyil, arx açmaq, toxum səpməyə yer hazırlamaq, hətta sahədə su cığırları düzəltmək üçün də istifadə edilirdi. Fərqli torpaq növləri üçün usta xüsusi formada xışlar düzəldirdi. Məsələn, rütubətli, ağır torpaq üçün daha güclü bıçaq, qumlu ərazilər üçün isə daha yüngül və iti xış hazırlamaq lazım gəlirdi.
| Xışın əsas hissələri və materialları | Əsas vəzifəsi |
|---|---|
| Gövdə (qoz, tut, fındıq ağacı) | Davamlılıq, dayaq |
| Bıçaq (dəmir, polad) | Torpağın çevrilməsi |
| Sap (ağac) | İdarəetmə, istiqamət |
| Ucluqlar və qoşqu (dəmir/taxta) | Heyvanla birləşmə, dayanıqlıq |
Xışın Sosial və Mədəni Rəmzi
Xış yalnız torpağın deyil, həm də insanın, ailənin, kənd cəmiyyətinin bir simvoludur. Kəndli üçün xış ailənin var-dövləti, zəhmətinin rəmzi sayılırdı. Bir çox bölgədə ailə başçısı övladına xış düzəldib, onu işlətməyi, torpağa bağlılığı və məsuliyyəti öyrədərdi. Xışın ətrafında formalaşan ənənə və rituallar az deyil. Bəzi kəndlərdə ilk bahar şumu zamanı xışın altına bir neçə buğda dənəsi, bəzən isə pul və ya kiçik bir talisman qoyulardı ki, il bərəkətli və uğurlu olsun.
Nağıllarımızda, atalar sözlərində xışdan çox istifadə edilir. “Xış çıxmadan yaz gəlməz”, “Xışsız torpaq məhsul verməz” kimi ifadələr kəndlinin düşüncə tərzində xışın yerini açıq göstərir. El sənətində, xalça və tikmələrdə də xış motivinə rast gəlinir. Hətta bəzi qədim ailə möhürlərində xış təsviri xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. O, əmək, dözüm, sabitlik, gələcəyə inam anlamında xalq şüurunda həmişə dəyərli yer tutub.
Müasir Kənddə Xışın Yeri və Dəyişən Əhəmiyyəti
Texnologiyanın inkişafı, kənd təsərrüfatına yeni traktor və aqrar texnikaların gəlməsi ilə xışın gündəlik istifadəsi xeyli azalıb. Lakin bu, xışın kənddə və kəndlinin həyatında rolunu tam itirməsi demək deyil. Bir sıra bölgələrdə hələ də kiçik sahələrin şumlanmasında, bağlarda, bostanlarda və xüsusi torpaq sahələrində xışdan istifadə edilir. Xüsusilə torpağın strukturunun qorunması, suyun düzgün idarə olunması və təbiiliyin saxlanılması baxımından bəzi kəndlilər hələ də xışı üstün tuturlar.
Xışın ənənəvi hazırlanması da bəzi ustalar arasında davam edir. Onlar ailə mirası kimi öz övladlarına bu sənəti ötürür, qədim formaları bərpa edirlər. Xış hətta bəzi kənd tədbirlərində simvolik və bəzək məqsədilə istifadə olunur. Müasir dövrdə xışa maraq yalnız təsərrüfat ehtiyacından deyil, həm də etnoqrafik, mədəni və tarixi maraqlardan qaynaqlanır. Muzeylərdə, kənd evlərində xışa xüsusi yer ayrılır, məktəblilərə bu alətin tarixi və mahiyyəti izah olunur.
Xış və Əkinçiliyin Ekoloji Dəyişmələri
Ekoloji cəhətdən xışın üstünlüklərindən biri, torpağın yüngül, təbii yolla çevrilməsi, təbiətə az zərər vurmasıdır. Ağır texnikalar torpağın strukturunu dağıda, mikroorqanizmləri məhv edə bilər. Xışla şum zamanı isə torpaq qatları daha qoruyucu və təbii şəkildə dəyişir. Son illər ekoloji təmiz məhsul istehsalı ilə məşğul olan fermerlər arasında xışın yenidən istifadəsi aktuallaşır. Onlar bu üsulla torpaqda karbon tərkibini qoruyur, suyun və hava dövranının yaxşılaşmasına nail olurlar.
Dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində də ənənəvi şum texnikalarına qayıdış tendensiyası müşahidə edilir. Ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması, məhsuldarlığın sabit qalması üçün ənənəvi xışdan istifadə yenidən dəyərləndirilir. Azərbaycanda da bu təcrübədən istifadə edən fermerlərin sayı artır.
Xışla Bağlı Maraqlı Faktlar və Ənənələr
Xışın kənd məişətində xüsusi ritual yeri olub. Bəzi bölgələrdə yeni xış alındıqda onu ilk dəfə işlətmək üçün bütün ailə üzvləri, hətta qohumlar tarlaya yığışırdı. Uşaq və gənclər üçün xışın arxasında getmək, ilk dəfə şum etmək böyümənin, məsuliyyətin əlaməti sayılırdı. Kənd toylarında bəzən gənc oğlana xış hədiyyə etmək ailə qurmaq və yeni ev təsərrüfatı qurmaq rəmzi kimi qəbul edilirdi.
Bəzi kəndlərdə xış işlədilən günün axşamı ailədə xüsusi yemək bişirilərdi, bu gün bərəkət günü kimi qeyd olunardı. Kənd adamı üçün xış yalnız bir təsərrüfat aləti deyil, həyat tərzinin ayrılmaz parçasıdır. Bu, insanın torpaqla münasibətinin, zəhmətə ehtiramın və nəsildən-nəsilə ötürülən dəyərlərin əyani nümunəsidir.
Dəyişən zaman, texnoloji yeniliklər və kənd təsərrüfatında baş verən modernizasiya proseslərinə baxmayaraq, xış öz simvolik və funksional dəyərini qoruyur. O, Azərbaycan kəndinin tarixi yaddaşında, mədəniyyətində, təsərrüfat ənənəsində mühüm yer tutur. Xış kəndli üçün sadəcə bir alət deyil, həm də torpaq sevgisinin, ailə dəyərlərinin, kollektiv əmək və bərabərliyin ifadəsidir. Müasir kənddə xış həm gündəlik istifadə, həm də folklor, etnoqrafiya və ailə ənənələrinin qorunması üçün önəmlidir. Əsrlər boyunca xış kəndlinin əli, gözü, ümididir. O, insanın təbiətlə harmoniyasını, zəhmət və məhsuldarlıq arzusunu təcəssüm etdirir. Gələcəkdə kənd təsərrüfatında texnoloji tərəqqi ilə yanaşı, bu qədim alətin bilik və ənənələrinin qorunması, nəsildən-nəsilə ötürülməsi Azərbaycan kəndinin mənəvi sərvətidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xış kənd təsərrüfatında torpağın şumlanması üçün istifadə olunan qədim və ənənəvi alətdir. Əsas vəzifəsi torpağı çevirmək, havalandırmaq və səpinqabağı hazırlamaqdır. Xış əkinçiliyin ilkin mərhələlərində məhsuldarlığın artırılması üçün əsas vasitə olub.
Xışın əsas hissələri gövdə (çərçivə), bıçaq, sap və bəzən qoşqu yerləridir. Gövdə üçün əsasən qoz, tut, fındıq kimi bərk ağaclardan istifadə olunur, bıçaq və ucluqlar isə dəmir və ya poladdan düzəldilir. Bu materiallar xışın davamlı və uzunömürlü olmasına şərait yaradır.
Xışın tarixi minilliklər əvvələ, əkinçiliyin ilk mərhələlərinə gedib çıxır. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Azərbaycanda hələ tunc və dəmir dövrlərində xışdan istifadə olunub. Sonrakı əsrlərdə xış kənd təsərrüfatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib və müxtəlif regionlarda fərqli formalarda yayılıb.
Azərbaycanda xışın müxtəlif növləri mövcuddur. Dağ kəndlərində daha yüngül və dar, düzənliklərdə isə ağır və geniş xışlar işlədilir. Fərqli torpaq və iqlim şəraiti üçün ustalar xüsusi formalı xışlar hazırlayırdılar. Bəzi kəndlərdə xışın dəmir uclu və tam taxta növləri də olurdu.
Xış əsasən heyvanlara (öküz, at, camış) qoşularaq idarə olunur. Kəndli torpağı sıra-sıra şumlayır, hərəkətə və dərinliyə nəzarət edir. Prosesi düzgün aparmaq üçün həm xışı, həm də heyvanı birgə idarə etmək bacarığı lazımdır. Torpağın keyfiyyətindən asılı olaraq şumun dərinliyi və sürəti tənzimlənir.
Xış Azərbaycan kəndinin zəhmət, bolluq, ailə birliyi və ənənə rəmzidir. Atalar sözlərində, nağıllarda, xalq təsəvvüründə xış əməksevərliyin və torpağa ehtiramın simvolu kimi yaşayır. Bir çox ailələrdə xış nəsildən-nəsilə ötürülür, hətta ailə mirası hesab olunur.
Bəli, müasir texnika geniş yayılsa da, bəzi kəndlərdə və kiçik sahələrdə xışdan istifadə davam edir. Xüsusilə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı, bağçılıq və ənənəvi torpaq işləmə işlərində xış üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda, xış mədəni və tarixi dəyər kimi də qorunur.
Xışla torpağın şumlanması zamanı torpağın təbii strukturu qorunur, su və hava dövranı yaxşılaşır, torpağa zərərli təsir minimuma enir. Ağır texnikalarla müqayisədə xış ekoloji baxımdan daha az ziyanlıdır və torpağın münbitliyinin saxlanmasına kömək edir.
Xış hazırlamaq xüsusi usta bacarığı və təcrübə tələb edir. Düzgün material seçimi, dəmir bıçağın döyülməsi, gövdənin formalaşdırılması və balansın qorunması ustadan peşəkarlıq istəyir. Bəzi bölgələrdə xış ustaları ailə sənətini nəsildən-nəsilə ötürürlər.
Bəzi kəndlərdə xışla ilk şum günü ailə və qohumlar bir araya gəlir, bu günü bayram kimi qeyd edir. Xış kənd toylarında bəzən gənc oğlana hədiyyə edilir və ailə qurmaq rəmzi kimi qəbul olunur. Həmçinin, xış Azərbaycan xalça və sənət nümunələrində motiv kimi istifadə olunur.
