Azərbaycan dilində tarixi, mədəni və lüğəvi baxımdan bir çox sözlər var ki, zaman-zaman həm mənası, həm də işlənmə arealı baxımından diqqət mərkəzində olub. Kəyan sözü də həmin anlayışlardandır və onun müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif bölgələrdə fərqli mənalarda istifadə olunması bu termini daha da maraqlı və araşdırmaya dəyər edir. Kəyan sözünün kökü qədim türk, fars və Azərbaycan dilində rast gəlinən ifadə tərzləri ilə bağlıdır və xalq arasında müxtəlif məqam və hallarda işlənmişdir. Sözün sosiolinqvistik və semantik mənası təkcə bir anlayışla məhdudlaşmır, çünki həm tarixi mənbələrdə, həm də şifahi xalq ədəbiyyatında fərqli formalarda qarşılanır.
Kəyan ifadəsi gündəlik ünsiyyətdə çox geniş yayılmasa da, etnoqrafik və folklor mətnlərində, eləcə də bəzi bölgələrdə ləhcə və şivələrdə yer alıb. Onun mənası məkan, istiqamət, hətta şəxs və ya vəziyyət bildirən söz kimi müxtəlif formada açıqlana bilər. Müasir dövrdə bu termin dilçilər və etnoqraflar tərəfindən tədqiq olunur və hər bir yeni araşdırma sözün mənası, tarixi, sosial və leksik funksiyası barədə daha dərin məlumatlar ortaya qoyur. Kəyan sözünün izahı və istifadəsi Azərbaycan mədəniyyətinin zənginliyini və lüğət tərkibinin genişliyini göstərən nümunələrdən biridir. Bu məqalədə kəyan sözünün əsas mənası, tarixi kökü, tətbiq sahələri və xalq arasında işlənmə qaydaları ətraflı şəkildə nəzərdən keçiriləcək.
Kəyan sözünün lüğəvi mənası
Kəyan sözü Azərbaycan dilində nadir işlənən, lakin köklü və qədim bir lüğət vahididir. Əsas lüğəvi mənası istiqamət, tərəf, məkan və ya bir nöqtə bildirən söz kimi izah edilir. Xüsusilə, bir hadisənin, əşyanın və ya şəxsin yerləşdiyi yeri və ya gediləcək istiqaməti göstərmək üçün işlədilir.
Bəzi lüğətlərdə isə kəyan ifadəsi həm də “yan”, “bucağ”, “tərəf” kimi izah olunur. Bu mənada “kəyan” bəzən “kənar”, “yan” sözləri ilə sinonim sayılır və cümlədə tamamlayıcı funksiya daşıyır.
Kəyan sözünün tarixi kökləri
Kəyan ifadəsi qədim türk və fars dillərində rast gəlinən söz kökləri ilə bağlıdır. Türk dillərində “qanad”, “yan”, “kənar” kimi işlənən köklərdən yaranmış və zamanla Azərbaycan türkcəsinə də daxil olmuşdur. Fars dilində isə bənzər şəkildə “kəyan” kimi səslənən sözlərə rast gəlinir, lakin burada daha çox “böyük”, “uca” mənaları mövcuddur.
Orta əsr mənbələrində və klassik ədəbiyyat nümunələrində kəyan sözünün izlərinə rast gəlmək mümkündür. Bu mənbələrdə söz əsasən coğrafi, məkan və bəzən də sosial anlamlarda istifadə edilmişdir.
Kəyan sözünün məcazi mənaları
Ədəbiyyatda və şifahi xalq yaradıcılığında kəyan sözü yalnız birbaşa məkan və istiqamət yox, həm də məcazi mənalarda işlədilir. Bəzən bir insanın hansısa vəziyyətdə olduğunu, əhvalını və ya sosial statusunu izah etmək üçün “kəyan” ifadəsinə müraciət olunur.
Məcazi mənada işlənəndə bu termin “başqa cür”, “digər tərəfdə”, “kənarda” mənalarını verə bilər. Xüsusilə poeziyada və ağız ədəbiyyatında bu tip istifadələrə daha çox rast gəlinir.
Kəyan sözünün işlənmə qaydaları
Kəyan sözü adətən cümlədə tamamlayıcı vəzifəsində çıxış edir və digər istiqamət bildirən sözlərlə birgə işlənə bilər. Məsələn, “O, evin kəyan tərəfində oturub”, “Mağaza yolun kəyanındadır” kimi ifadələrdə bu söz daha aydın nəzərə çarpır.
Müasir dövrdə isə sözdəyişmə və dilin inkişafı nəticəsində kəyan sözü nisbətən az işlənir. Amma bölgə şivələrində və müəyyən arxaik mətnlərdə bu sözə rast gəlmək mümkündür.
Kəyan sözünün sinonim və antonimləri
Kəyan sözünün sinonimləri sırasında “yan”, “kənar”, “bucaq”, “tərəf” kimi sözləri qeyd etmək olar. Bu sinonimlər kontekstdən asılı olaraq bir-birinin yerində işlədilə bilər.
Antonim kimi isə “orta”, “mərkəz”, “içəri” kimi sözlər göstərilə bilər. Çünki kəyan daha çox periferiyanı, yan tərəfi, kənarı bildirir.
Folklor və ləhcələrdə kəyan
Azərbaycanın bəzi bölgə ləhcələrində və folklor nümunələrində kəyan sözü canlı şəkildə işlədilir. Xüsusilə şimal və qərb bölgələrində yaşlı nəsil arasında bu ifadəyə tez-tez rast gəlinir.
Folklor nümunələrində isə kəyan sözü adətən nağıl, bayatı və atalar sözlərində xüsusi məna yüklü şəkildə istifadə olunur və məkanla bağlı təsvirlərdə yer alır.
Müasir ədəbiyyatda və mediada işlənməsi
Kəyan sözü müasir ədəbiyyatda və mediada çox nadir hallarda işlədilir. Bunun əsas səbəbi dilin sadələşməsi və yeni lüğət formalarının gündəlik danışıqda üstünlük qazanmasıdır.
Buna baxmayaraq, dil araşdırıcıları, filoloqlar və folklorşünaslar bu tip arxaik və regional ifadələrin qorunmasının vacibliyini daim vurğulayırlar.
Kəyan sözünün mənası və istifadə sahələri (Cədvəl)
| İstifadə sahəsi | Mənası və izahı |
|---|---|
| Ümumi danışıq | Yan, kənar, istiqamət, tərəf |
| Folklor və ədəbiyyat | Məcazi və məkan bildirən termin |
| Ləhcələr | Şivələrdə “bucaq”, “kənar”, “yan” mənasında |
| Tarixi mətnlər | Sosial və məkan əlaqələri bildirir |
| Sinonimləri | Yan, kənar, bucaq, tərəf |
| Antonimləri | Orta, mərkəz, içəri |
| Qrammatik funksiya | Tamamlayıcı, təsviri söz |
| Müasir istifadəsi | Nadir, arxaik lüğət vahidi |
Kəyan sözü Azərbaycan dilinin zəngin lüğət xəzinəsində xüsusi yer tutan, həm tarixi, həm də folklorik baxımdan maraqlı bir anlayışdır. Onun həm məkan, həm də məcazi mənaları, müxtəlif şivələrdə və ədəbi mənbələrdə özünəməxsus şəkildə yaşamaqdadır. Kəyan ifadəsinin dilimizdə qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə çatdırılması, milli-mədəni yaddaşımızın, həmçinin lüğət sərvətimizin davamlı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər bir azərbaycanlının bu tip sözlərə diqqətlə yanaşması və arxaik ifadələri qoruması, milli kimliyin və dilin zənginliyinin qorunmasında böyük rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəyan sözü əsasən yan, kənar, istiqamət və ya tərəf mənasında işlədilir. Bu söz köklü və qədim lüğət vahidlərindən biri kimi qəbul olunur.
Söz gündəlik danışıqda, ləhcələrdə, folklor və ədəbiyyatda məkan və istiqamət bildirən termin kimi istifadə olunur. Məcazi mənada da işlədilə bilər.
Yan, kənar, bucaq, tərəf sözləri kəyan sözünün ən yaxın sinonimləri sırasındadır. Bu sözlər müxtəlif kontekstlərdə bir-birinin yerinə istifadə oluna bilər.
Bəli, antonimləri arasında orta, mərkəz, içəri kimi sözlər var. Çünki kəyan daha çox periferiyanı, yan və kənar tərəfi bildirir.
Əsasən Azərbaycanın şimal və qərb bölgələrində, yaşlı nəsil arasında və bəzi ləhcələrdə daha çox rast gəlinir.
Kəyan sözü qədim türk və fars dillərindəki istiqamət bildirən köklərlə bağlıdır. Vaxtilə coğrafi və sosial anlamlarda istifadə olunub.
Folklor nümunələrində və klassik ədəbiyyatda kəyan məkan, tərəf və məcazi mənalarda işlədilir. Bayatı, nağıl və atalar sözlərində bu ifadəyə rast gəlmək olur.
Müasir danışıqda və ədəbiyyatda kəyan sözü çox nadir hallarda işlənir. Lakin ləhcələrdə və dil araşdırmalarında önəmi qalmaqdadır.
Əsasən tamamlayıcı və təsviri söz kimi cümlədə çıxış edir. Məkan və istiqamət bildirən sözlərlə birgə istifadə edilir.
Bu söz milli lüğət xəzinəsinin və mədəni yaddaşın bir hissəsidir. Onun qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması milli kimliyimizin qorunması üçün vacibdir.
