Xər : Mənası, Dialekt və Ləhcələrdə

Xər sözü Azərbaycan dilində rast gəlinən, lakin birbaşa işlək, aktiv leksik fonda çox geniş yayılmayan qədim və çoxqatlı mənalara malik bir leksik vahiddir. Bu sözün həm tarixi, həm dialekt, həm də klassik ədəbiyyat nümunələrində müxtəlif formalarına təsadüf etmək mümkündür. Müasir ədəbi dildə xər sözünün əsasən bir neçə məna qatını ayırmaq olar. Ən çox rast gəlinən və dilçi mənbələrdə təsdiqlənən mənası xərçəng və ya xərçəngkimilər ailəsinə aid olan heyvan, yəni “xərçəng” sözünün qısa və ya qədim variantıdır. Lakin bəzi mənbələrdə, xüsusilə dialekt və ləhcələrdə xər sözü həm də başqa, bəzən arxaik, bəzən də məcazi məna daşıyan formalar şəklində işlədilmişdir.

Xər sözünün etimologiyası və tarixi kökləri

Etimoloji baxımdan xər sözünün kökü qədim türk və iran dillərinə gedib çıxır. Qədim türk dillərində “xər” və ya “xer” forması heyvan adlarında, xüsusilə yerə yaxın, yer altında yaşayan və ya qabıqlı canlılar üçün istifadə olunmuşdur. Ərəb, fars və türk dillərində rast gəlinən “xərçəng” sözü ilə bir kökdən gəldiyi hesab olunur. Ərəb dilində “xər” kökü birbaşa tapılmasa da, fars və türk dillərində “xər” sözü tez-tez rast gəlinir və qədim mənbələrdə qabıqlı heyvan, bəzən hətta ağır, kök, yavaş hərəkət edən canlı anlamında daşıyır. Dilçi tədqiqatçıların araşdırmalarına görə, xər sözü əsrlər boyu tədricən “xərçəng” forması ilə birləşib və daha sonra əsasən ikinci formada işlənməyə başlayıb. Lakin bəzi bölgə və ləhcələrdə xər forması ayrıca qorunub saxlanılmışdır.

Xər sözünün dialekt və ləhcələrdə işlənməsi

Azərbaycanın bəzi bölgələrində və dialektlərində xər sözü hələ də müstəqil leksik vahid kimi yaşayır. Bu xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan ərazilərdə, Xəzər sahil zonasında, Kür-Araz ovalığında və aran bölgələrində müşahidə olunur. Yerli danışıqda xər həm xərçəng anlamında, həm də su kənarında, bataqlıqda və ya sərin, kölgəli yerlərdə yaşayan iri, ağır canlılara istinadən istifadə edilir. Bəzi ləhcələrdə isə xər sözü daha məcazi şəkildə – kök, ağır, yavaş hərəkət edən insan və ya heyvan üçün də işlədilir. Bəzən folklorda və atalar sözlərində də xər sözünə rast gəlmək olar, burada əsasən tənbəllik, ağırlıq və ya dayazlıq anlamında işlədilir.

Xər sözünün ədəbi və tarixi mənbələrdə istifadəsi

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında xər sözünə birbaşa rast gəlinməsə də, “xərçəng” sözünün kök forması kimi, bəzi qədim yazılı mənbələrdə işlədilmişdir. Orta əsrlərdən qalan bəzi tərcümə və şeir nümunələrində, xüsusilə xalq arasında məşhur olan nəğmə və bayatılarda, xər və xərçəng obrazı təbiət və insan psixologiyası arasında paralel qurmaq üçün istifadə olunmuşdur. Bu tip mətnlərdə xər daha çox çətin hərəkət edən, bəzən tərs xasiyyətli və ya qoruyucu obraz kimi təqdim edilir. Bundan əlavə, bəzi lüğət və izahlı mənbələrdə də xər sözünə “xərçəng”in köhnə forması kimi izah verilir.

Xər sözünün zooloji mənası və canlılar aləmində yeri

Zooloji baxımdan xər sözü adətən xərçəngkimilər dəstəsinə aid olan su heyvanlarının ümumi adı kimi işlədilir. Burada əsasən şirin suda və ya dənizdə yaşayan, bədəni sərt qabıqla örtülü, pəncəli, müxtəlif ölçülərdə və rənglərdə olan xərçənglər nəzərdə tutulur. Xəzər dənizində və Azərbaycanın müxtəlif su hövzələrində yaşayan xərçəng növləri xalq arasında bəzən məhz xər adı ilə tanınır. Bu heyvanlar həm ekosistem üçün, həm də kənd təsərrüfatında və yerli mətbəxdə əhəmiyyətli rol oynayır. Xər kimi adlandırılan bu canlılar qida zəncirində mühüm yer tutur, ekoloji balansı qorumağa kömək edir və bəzi bölgələrdə ənənəvi ov və yemək məhsuluna çevrilib.

Xər sözünün məcazi və simvolik işlənməsi

Xər sözü bəzən məcazi, simvolik və hətta ironik anlamda da işlədilir. Xüsusilə danışıq dilində, zarafat və ya tənqidi mətnlərdə xər ifadəsi ağır hərəkət edən, tənbəl, işini gec görən, yaxud özünü müdafiə edən, qapanan insan və ya heyvan üçün işlədilir. Atalar sözlərində və bədii əsərlərdə xər – bəzən həyatın çətinliklərini simvolizə edir, bəzən isə insanın xarakterindəki sabitlik, təmkinlilik, ehtiyatkarlıq kimi keyfiyyətləri vurğulamaq üçün istifadə edilir. Bu tip məcazi yanaşma Azərbaycan dilinin obrazlı və zəngin təfəkkürünü göstərir.

Xər sözünün sinonimləri və yaxın mənalı ifadələri

Xər sözünün sinonimləri əsasən xərçəng, qabıqlı heyvan, dəniz heyvanı, kök və bəzən də ağır, yavaş hərəkət edən canlıdır. Əgər zooloji mənada işlədilirsə, əsas sinonimi xərçəngdir. Əgər məcazi və ya dialektal mənada işlədilirsə, “ağır”, “kök”, “tənbəl”, “yorğun”, “yavaş”, “dayaz” kimi ifadələrlə əvəzlənə bilər. Fars və türk dillərində də oxşar köklü sözlər mövcuddur və bir çox mənbədə onların sinonim kimi işlədilməsi təsdiq olunub.

Xər sözünün digər türk və dünya dillərində işlənməsi

Qədim türk dillərində “xər” forması əsasən xərçəng və oxşar canlılar üçün işlədilib. Türkiyə türkcəsində isə “karides” və ya “yengeç” əsas işlək sözlər olsa da, bəzi ləhcələrdə və folklorda “xer” və “xər” köklü ifadələr mövcuddur. Rus dilində “рак”, ingilis dilində “crab” və ya “cancer”, alman dilində “Krebs” kimi terminlər eyni zooloji qatı ifadə edir. Bəzi slavyan dillərində isə xərçəng və onun qısa forması mənaca yaxındır və qədim türk dilləri ilə ortaq kökdən gəlməsi ehtimal olunur. Bu isə göstərir ki, “xər” və onun törəmələri Şərq və Qərb dillərində bənzər mənalar daşıyır.

Xər sözünün müasir dövrdə işləkliyi və adlarda istifadəsi

Müasir Azərbaycan dilində xər sözü əsasən arxaik və köhnəlmiş leksik fonda qalmaqla bərabər, bəzən yerli danışıqda, folklorda və bədii ədəbiyyatda işlədilir. Həmçinin, bəzi şəxsi ad və ləqəblərdə də “xər” komponenti ilə qarşılaşmaq mümkündür. Misal üçün, qədim adlarda və ya hekayələrdə “Xər baba”, “Xər dayı” kimi təxəllüslər folklor qəhrəmanı və ya məzəli obraz kimi təqdim olunur. Son illərdə isə bu söz daha çox lüğətlərdə, dialektoloji tədqiqatlarda və elmi məqalələrdə işlədilir.

Xər sözünün elmi və dilçilik aspektləri

Azərbaycan dilçiliyində “xər” sözünün tədqiqi əsasən etimologiya, dialektologiya və folklorşünaslıq sahələrində aparılıb. Elmi məqalələrdə bu sözün qədim mənşəyi, işlənmə tarixi və semantik inkişafı ətraflı araşdırılıb. Ədəbi dilin formalaşmasında, həmçinin canlı danışıqda bu tip arxaik sözlərin qorunub saxlanılması Azərbaycan dilinin zənginliyini, müxtəlif tarixi və mədəni təsirlər altında inkişaf etdiyini bir daha sübut edir. “Xər” sözünün qorunub saxlanılması, milli yaddaş və mədəni irsin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün əhəmiyyətlidir.

Xər sözü Azərbaycan dilinin qədim və çoxqatlı leksik vahidlərindən biridir. Bu söz əsasən xərçəng və ona bənzər su canlılarının adı kimi işlədilir, bəzi dialekt və ləhcələrdə isə kök, ağır, tənbəl və ya yavaş hərəkət edən canlı mənasında istifadə olunur. Etimoloji baxımdan türk və iran dillərinə bağlı olan bu söz, Azərbaycan xalqının gündəlik danışığında, folklorunda, klassik ədəbiyyatında və elmi mənbələrində öz izlərini qoruyub saxlayır. Xər sözü həm zooloji, həm məcazi, həm də simvolik məna daşıyır və milli dilimizin zənginliyinin bir nümunəsidir. Bu sözün müasir dildə işləkliyi azalsa da, onun tarixi və mədəni dəyəri dəyişməz olaraq qalır. Hər bir dil üçün belə arxaik və semantik cəhətdən zəngin sözlərin qorunması və araşdırılması milli kimliyin, dilin inkişafının vacib tərkib hissəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar