Kürəkçay müqaviləsi Azərbaycan tarixində mühüm hadisələrdən biri kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz bölgəsində baş verən siyasi hadisələr və imperiyalararası rəqabət Azərbaycan torpaqlarında da dərin iz buraxmışdır. 1805-ci ildə imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi Qarabağ xanlığının Rus İmperiyasına tabe olmasını rəsmiləşdirən, regionun siyasi xəritəsini dəyişdirən və Azərbaycan xalqının taleyində yeni mərhələnin başlanğıcı olan sənəd kimi tarixə düşmüşdür. Bu müqavilə yalnız Qarabağ üçün deyil, bütövlükdə Azərbaycan və Qafqaz üçün dönüş nöqtəsi rolunu oynadı. O dövrün şərtlərində imperiyalar – Rusiya və İran – Qafqaz uğrunda mübarizə aparırdılar və yerli xanlıqlar bu mübarizədə taleyüklü qərarlarla qarşılaşırdılar.
Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması Qarabağ xanlığının siyasi və hərbi təhlükəsizlik baxımından yeni bir mərhələyə qədəm qoymasına səbəb oldu. Müqavilə nəticəsində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan öz müstəqilliyinin bir hissəsini itirərək, Rusiya İmperiyasının vassalına çevrildi. Bununla da, Rusiya Qafqazda öz mövqeyini gücləndirdi və gələcəkdə digər xanlıqların da tədricən imperiyaya birləşdirilməsinin əsasını qoydu. Müqavilənin imzalanmasında regionun gələcək inkişafı, əhalinin taleyi, mədəniyyət və dövlət idarəçiliyi baxımından çoxsaylı mühüm dəyişikliklər baş verdi. Kürəkçay müqaviləsinin şərtləri, nəticələri və tarixdə buraxdığı iz, bu gün də araşdırmaçılar üçün maraq və aktual mövzulardan biridir.
Kürəkçay müqaviləsinin tarixi şəraiti
XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz ərazisi Osmanlı, İran və Rusiya imperiyaları arasında strateji baxımdan çox vacib region idi. Bu bölgədə yerləşən xanlıqlar öz müstəqilliyini qorumağa çalışsa da, güclü dövlətlər arasında daim siyasi təzyiq və təhdid altında idilər. Qafqaz uğrunda mübarizə, xüsusən 1804–1813-cü illərdə Rusiya-İran müharibəsi zamanı daha da gərginləşdi.
Rusiya imperiyası, Qafqazda öz təsir dairəsini genişləndirmək üçün, yerli xanlıqlarla birbaşa əlaqələr qurmaq və onları öz vassalına çevirmək siyasəti yürüdürdü. Qarabağ xanlığı isə, həm coğrafi mövqeyinə, həm də iqtisadi potensialına görə Rusiyanın maraq dairəsində idi. İran isə, Qarabağı əldən vermək istəmirdi və bu əraziyə daim iddia edirdi.
Müqavilənin imzalanma səbəbləri
Kürəkçay müqaviləsinin imzalanmasına bir neçə amil təsir göstərmişdi. Əvvəla, Qarabağ xanlığı Rusiya və İran arasında qalmışdı və daim təhlükə içində yaşayırdı. İbrahimxəlil xan öz xanlığını qorumaq, əhalinin rifahını təmin etmək və daxili sabitliyi saxlamaq üçün güclü dövlətin – Rusiyanın himayəsinə keçmək qərarına gəldi. Digər tərəfdən, Rusiya Qafqazdakı mövqeyini gücləndirmək, hərbi və strateji baxımdan əhəmiyyətli bir regionda dayaq məntəqəsi əldə etmək istəyirdi.
Bütün bu səbəblər, iki tərəf arasında danışıqların aparılmasına və nəhayət, Kürəkçay çayı sahilində müqavilənin imzalanmasına gətirib çıxardı. Bu, Qafqaz tarixində yeni dövrün başlanğıcı oldu və regionun gələcək taleyini müəyyən etdi.
Kürəkçay müqaviləsinin şərtləri
Kürəkçay müqaviləsi 1805-ci ilin 14 mayında Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və Rusiyanın Qafqazdakı baş komandanı, general Pavel Sisianov tərəfindən imzalanıb. Müqaviləyə əsasən, Qarabağ xanı Rus çarına sadiqlik andı içir və xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkib hissəsi kimi tanıyırdı.
Müqaviləyə görə, Qarabağ xanı hər il Rusiyaya xərac ödəməli idi, əvəzində isə xanlığın daxili işlərinə müdaxilə olunmurdu və xan sülaləsinin hakimiyyəti tanınırdı. Qarabağ xanına general-mayor rütbəsi verilirdi və onun varislərinə xanlıq hüququ saxlanılırdı. Eyni zamanda, Rusiya Qarabağın müdafiəsini öz üzərinə götürürdü.
Qarabağ xanlığının statusunda dəyişikliklər
Kürəkçay müqaviləsindən sonra Qarabağ xanlığının müstəqilliyi məhdudlaşdı və xanlıq faktiki olaraq Rusiyanın tabeçiliyinə keçdi. Xanlığın idarəçiliyində rus hərbi komandanlığı və nümayəndələri iştirak etməyə başladılar. Daxili idarəetmə formal olaraq xan ailəsində qalsa da, əsas qərarlar artıq Rusiya tərəfindən təsdiqlənirdi.
Bu dəyişikliklər, Qarabağ xanlığının siyasi və iqtisadi həyatına ciddi təsir göstərdi. Xanlıq Rusiya ilə sıx iqtisadi və hərbi əlaqələrə girdi və regionda yeni idarəçilik ənənələri formalaşmağa başladı.
Kürəkçay müqaviləsinin nəticələri və əhəmiyyəti
Kürəkçay müqaviləsi Azərbaycanın tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Qarabağ xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsi, bölgədə digər xanlıqların da ard-arda imperiyaya daxil olmasının başlanğıcı idi. Müqavilə nəticəsində, Rusiya Qafqazda mövqeyini daha da gücləndirdi və regionun gələcək siyasi xəritəsini formalaşdırdı.
Bununla yanaşı, müqavilənin imzalanması Azərbaycan tarixində feodal idarəçiliyin tədricən sona çatmasına, yeni siyasi-iqtisadi münasibətlərin yaranmasına səbəb oldu. Qarabağ xanlığının daxilində rus hərbi garnizonlarının yerləşdirilməsi və yeni idarəetmə sisteminin tətbiqi, regionun sosial və mədəni həyatında dəyişikliklər yaratdı.
Regionun digər xanlıqlarına təsiri
Kürəkçay müqaviləsi, yalnız Qarabağ üçün deyil, həm də digər Azərbaycan xanlıqları üçün presedent rolunu oynadı. Bu müqavilədən sonra Şəki, Şirvan, Quba, Bakı və digər xanlıqlar da bir-birinin ardınca Rusiya ilə analoji müqavilələr imzaladılar. Bu proses nəticəsində, bütün Cənubi Qafqaz tədricən Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı.
Müqavilənin yaratdığı siyasi və hüquqi presedent, regionda yeni idarəetmə sisteminin bərqərar olmasına, tabeçiliyin mərkəzləşdirilməsinə və siyasi sabitliyin təmin olunmasına şərait yaratdı.
Kürəkçay müqaviləsinin Azərbaycan tarixində yeri
Kürəkçay müqaviləsi Azərbaycanın müasir tarixinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. O, təkcə Qarabağın deyil, bütün Azərbaycanın gələcək inkişafında, dövlətçiliyin, hüquq və idarəetmə sisteminin yenilənməsində, milli kimliyin və mədəniyyətin qorunmasında əhəmiyyətli yer tutur.
Bu müqavilə nəticəsində yaranan dəyişikliklər, Azərbaycanın Rusiya İmperiyası ilə əlaqələrinin dərinləşməsinə, iqtisadi, siyasi və mədəni inteqrasiyaya yol açdı. Tarixçilər bu sənədi bəzən “Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərkibinə daxil olmasının başlanğıcı” adlandırırlar.
Kürəkçay müqaviləsi və müasir yanaşmalar
Bugünkü tarixşünaslıqda Kürəkçay müqaviləsi geniş tədqiq olunur. Müxtəlif araşdırmalar bu sənədin regionun siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına təsirini qiymətləndirir. Bəziləri müqaviləni azadlıq itkisinin simvolu kimi, digərləri isə milli dövlətçiliyin yeni mərhələsi kimi dəyərləndirirlər.
Kürəkçay müqaviləsi müasir Azərbaycanın tarix və hüquq dərsliklərində xüsusi yer tutur. Bu sənədin mahiyyəti, nəticələri və yaratdığı hüquqi bazanın qiymətləndirilməsi tarixçi və hüquqşünaslar üçün hər zaman aktual olaraq qalır.
Cədvəl: Kürəkçay müqaviləsinin əsas bəndləri
| Bənd | Məzmunu |
|---|---|
| İmzalanma tarixi | 14 may 1805 |
| Tərəflər | Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və Rusiya generalı Sisianov |
| Əsas məqam | Qarabağ xanlığı Rusiyaya tabe olur, çara sadiqlik andı içilir |
| Xərac | Xanlıq hər il Rusiyaya xərac verir |
| Hakimiyyətin tanınması | Xan ailəsinin hakimiyyəti tanınır, general-mayor rütbəsi verilir |
| Müdafiə | Rusiya Qarabağın müdafiəsini üzərinə götürür |
| Daxili idarəetmə | Xanlıqda daxili idarəetmə formal olaraq xan ailəsində qalır |
| Hüquqi nəticə | Qarabağ faktiki olaraq Rusiyanın tabeçiliyinə keçir |
Kürəkçay müqaviləsi Azərbaycan tarixində dönüş yaradan, siyasi, iqtisadi və mədəni dəyişikliklərin əsasını qoyan mühüm sənəddir. Qarabağ xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsi təkcə regionun siyasi xəritəsində deyil, bütövlükdə Azərbaycanın dövlətçilik ənənələrində yeni səhifə açdı. Bu müqavilə ilə Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsi imperiya tərkibinə qatıldı, yeni hüquqi və idarəetmə sistemləri quruldu. Müqavilənin nəticələri uzun illər ərzində ölkənin taleyinə, əhalinin həyatına və milli kimliyin formalaşmasına təsir göstərdi. Kürəkçay müqaviləsi, Azərbaycan xalqının tarixi yolunda əhəmiyyətli mərhələ kimi həmişə xatırlanacaq və gələcək nəsillərə tariximizin dərsi olacaqdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Kürəkçay müqaviləsi 1805-ci il 14 may tarixində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və Rusiyanın Qafqaz baş komandanı general Sisianov arasında imzalanıb.
Müqavilə Qarabağ xanlığının Rusiyaya tabe olmasını və Rusiya imperiyasının Qafqazdakı mövqeyinin güclənməsini təmin etmək məqsədi daşıyırdı.
Əsas şərtlərdən biri Qarabağ xanının Rus çarına sadiqlik andı içməsi, hər il xərac ödənilməsi və xan ailəsinin hakimiyyətinin tanınması idi.
Müqavilədən sonra Qarabağ xanlığı formal olaraq muxtariyyətini saxladı, lakin faktiki olaraq Rusiyanın vassalına çevrildi və rus hərbi idarəçiliyi gücləndirildi.
Bu müqavilə Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olmasının və ölkədə yeni siyasi-iqtisadi münasibətlərin yaranmasının başlanğıcı hesab edilir.
Müqaviləni Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və Rusiyanın Qafqazdakı baş komandanı general Sisianov imzalayıb.
Bu müqavilədən sonra digər Azərbaycan xanlıqları da Rusiya ilə oxşar müqavilələr imzalayaraq imperiyanın tərkibinə daxil oldular.
Qarabağ xanlığı Rusiyaya rəsmi şəkildə tabe oldu, daxili işlərdə muxtariyyət müəyyən dərəcədə saxlanılsa da, əsas qərarlar artıq imperiya tərəfindən verildi.
Müqavilə nəticəsində Qarabağ xanlığı rus hərbi və siyasi idarəçiliyinin bir hissəsinə çevrildi və regionda imperiyanın mövqeyi gücləndi.
Müxtəlif tarixçilər müqaviləni Azərbaycanın azadlıq itkisi və yeni dövlətçilik mərhələsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirirlər. Müasir tarixşünaslıqda bu mövzu geniş şəkildə araşdırılır.
